पालि-मोग्गल्लान-व्याकरणं
Chief Director
Prof. Radha Vallabh Tripathi
Vice Chancellor
Director
Prof. Sarva
Narayan Jha
Acting Principal ,
Rashtriya Sanskrit Sansthan, Lucknow Campus,
National Coordinator
Dr. Sukla Mukherjee
Project Officer
(R.SK.S, New Delhi)
Principal Investigator
Prof. Vijay Kumar Jain
Co-Investigator
Dr. Gurucharan Singh Negi
Department Of Bauddha Darshan
Rashtriya Sanskrit
Sansthan
(Deemed University)
Lucknow Campus, Lucknow
सम्पादको
डॉ.गुरुचरणसिंहनेगी
कृतज्ञताज्ञापनम्
विदितमेवैतद् विदुषां यत् सम्पूर्ण-भारतीय-संस्कृते: सम्यग्ज्ञानाय पालि-प्राकृत-संस्कृतभाषाणां ज्ञानमावश्यकमिति। भाषाज्ञानस्य च कृते
व्याकरण-ज्ञानमावश्यकं भवत्येव। भारतीय-श्रमणसंस्कृतेरग्रगण्यै: महाश्रमणैस्तथागतै: बुद्धै: स्वकीय: लोककल्याणकारिसन्देश: तत्कालीन-जनभाषया प्रकटित इति प्रसिद्धम्। तथागतस्य
महापरिनिर्वाणानन्तरं तस्य वचनानां सङ्ग्रहो पालि-संस्कृतादिभाषासु बभूव। स च सङ्ग्रह: 'त्रिपिटकम्' इति नाम्ना विश्रुतम्। इदानीं पालिभाषायां निबद्धं स्थविरवादीनां
त्रिपिटकं सम्पूर्णरूपेणोपलभ्यते। पालिभाषेयं पुरा मागधीत्यभिधानेन ज्ञायते स्म। यद्यपि पालि मागधी वा भाषेयमेका प्राचीना भाषा, तथापि
अस्या: भाषाया उपलब्धा व्याकरणग्रन्था अपेक्षाकृता अर्वाचीना एव। पालि-भाषाया: बोधिसत्त-सब्बगुणाकर-कच्चायन-मोग्गल्लान-सद्दनीतीति
पञ्च व्याकरण-परम्परा: आसन् पुरेति श्रूयते, परन्त्विदानीं तासु पञ्चसु परम्परासु प्रथमयो: द्वयो: परम्परयो: व्याकरणग्रन्थौ नैवोपलभ्येते। उपलब्धासु पालि-व्याकरण-परम्परासु षट्काण्डेषु
विभक्तं सप्तदशाधिकमष्टशतं च (817) सूत्रात्मकं मोग्गल्लान-व्याकरणमिदं विशिष्टं स्थानमादधाति। पालि-भाषाया: विद्वांस: व्याकरणमिदं पूर्णतायां गभीरतायां च श्रेष्ठमिति स्वीकुर्वन्ति।
व्याकरणस्यास्य रचनाकार: सिंहलाधीशस्य पराक्रमबाहो प्रथमस्य (1123-1186 ई०) समकालीन: ख्रीष्टीयद्वादशशताब्द्यां समुत्पन्नो मोग्गल्लान-महाथेरोऽस्तीत्यैतिहासिकानां
मतम्। ग्रन्थस्यास्य वास्तविकं नाम 'मागधं सद्दलक्खनं' इत्यासीत्। संक्षेपेणेदं व्याकरणं 'सद्दलक्खनं' इत्यभिधानेनापि ज्ञायते स्म। साम्प्रतं व्याकरणमिदं रचनाकारस्य
नाम्नैवाभिधीयते।
अस्य मोग्गल्लान-व्याकरणस्येदानीं पर्यन्तं देवनागर्यां लिप्यां भदन्त-आनन्द-कौसल्यायन-महापादै:
सम्पादितं होशियारपुरस्थेन च विश्वेश्वरानन्द-वैदिक-शोध-संस्थानेन ख्रीष्टाब्दे 1965 तमे प्रकाशितमेकमेव संस्करणमुपलभ्यते। तदेव संस्करणं मयापि आदर्शत्वेन स्वीकृत्य
संशोध्य सम्पादितम्। एतदर्थमहं भदन्त-आनन्द-कौसल्यायनेभ्य: प्रकाशकेभ्यश्च हार्दिकमाभारं प्रकटयामि।
राष्ट्रिय-संस्कृत-संस्थानस्य (मानितविश्वविद्यालयस्य) परमादरणीयानां कुलपतीनां संस्कृतजगति लब्धख्यातीनाम् आचार्य-राधावल्लभत्रिपाठि-महाभागानां दूरदृष्टे: परिणामोऽयं यदुपर्युक्तस्य संस्थानस्य परिसरेषु विश्वजालपुटस्य
कृते संस्कृत-ग्रन्थानां सम्पादनकार्यं टङ्कणकार्यं च द्रुतगत्या प्रचलति। हर्षस्य विषयोऽयं यद् योजनायामस्यां बौद्धग्रन्थानामपि समावेशोऽस्ति। प्रथमे चरणेऽस्मिन्नाचार्ययो:
धर्मकीर्ति-दिङ्नागयो: रचनानां सम्पादनकार्यं प्रचलति। अद्यावधि प्रमाणवार्तिकग्रन्थस्य कार्यं सम्पन्नं जातमस्ति।
परमादरणीयानां कुलपतिमहोदयानां सहृदयतावशाद् दूरदर्शितावशाच्च
संस्थानस्य योजनायामिदानीं पालि-प्राकृत -भाषाया: समावेशोऽपि संजात:। तस्मिन्नेव क्रमे संस्थानस्यास्य तत्त्वावधाने पालि-प्राकृत-विषयमवलम्ब्य राष्ट्रियान्ताराष्ट्रियसंगोष्ठ्योऽपि
सम्पन्ना: जाता:।
अस्य ज्ञानयज्ञस्यानुज्ञाया: कृते सर्वप्रथममहमस्माकं राष्ट्रिय-संस्कृत-संस्थानस्य (मानितविश्वविद्यालयस्य) परमादरणीयान् कुलपतिमहोदयान् प्रति आत्मन: हार्दिकीं कृतज्ञतां
प्रकटयामि। योजनाया अस्या राष्ट्रियप्रभारिणीभि: डॉ० शुक्ला मुखर्जी-महोदयाभि: संस्थानस्य चास्य लखनऊ-परिसरस्य माननीयप्राचार्यवर्यै: आचार्यसर्वनारायणझा-महाभागै: कार्येऽस्मिन्
यदमूल्यं कार्यालयीय-साहाय्यमनुष्ठितम्, तदर्थम् एतान् प्रति स्वकीयां हार्दिकीं कृतज्ञतां विज्ञापयामि। एवमेव परिसरस्यास्यैव बौद्धदर्शन-विभागाध्यक्षाणाम् आदरणीयानाम् आचार्य-विजयकुमारजैनमहोदयानां
नितरां कृतज्ञोऽस्मि येषामत्यन्तं स्नेहपूर्णप्रेरणया सूक्ष्मतमनिर्देशेन च मदीयमिदं सम्पादन-कार्यं सम्पन्नम्। विभागीयान् एवोपाचार्यान् आदरणीयान् अवधेशकुमारचौबेमहोदयान्
प्रत्यप्यहमात्मन: हार्दिकीं कृतज्ञतां प्रकटयामि। यै: काले-काले स्वकीयेन सत्परामर्शेन मदीयेऽस्मिन् सम्पादनकार्ये साहाय्यं कृतम्। टंककाय श्रीविकासजैनायापि हार्दिकान् धन्यवादान्
ज्ञापयामीत्यलं पल्लवितेन।
भवतु
सब्ब मङ्गलं
बुद्धपूर्णिमा सम्पादक:
27 मई 2010 गुरुचरणसिंहनेगी