भवाम्बुधिगते (मयि)। जगत् जीवयतीति जगज्जीव: तत्सम्बुद्धि:। जीवनरूपा तरि: नौका।।१।। त्रिविधतापरूप: तपन: सूर्य: तस्यच्छटा दीप्ति: (आतप:)। श्यामलघटा (श्रीकृष्ण:) सूर्यातपहरणे मेघघटा प्रसिद्धा।।२।। य: पीनो जन: स दीन इति कथं व्यपदिश्येत (व्यवह्रियेत)। आमृश्येत स्पृश्येत (प्राप्येत)।।३।। पवनेन ईरिते प्रेरिते (प्रवर्द्धिते)। अयमहम्। हे करुणाया: अवने भूमे। अवने रक्षणे तदर्थं कं कलयामि अन्विष्यामि।।४।। हरे: हरस्य च कृते नामापि ह्रियते नाममात्रमपि परिह्रियते, भगवतो नामजपोऽपि न क्रियते?।।५।। जननायकान् समाजनेतॄन् राजादीन्।।६।। फल्गु. निरर्थकसंघटनातत्पर:। भटेषु नागरं चतुरं राजादिकं न खलु आधेहि स्वामित्वे स्थापय। नटानां नागरं श्रीकृष्णम्।।७।। गुरुणा महता अघ (पाप)- रूपेण तरुणा आच्छादितम्। भवान् पुराणपुरुष:, दृष्टौ मन्दता सम्भाव्यते किंतु तरुणा नववयस्का (सर्वदा उद्धारे अनलसा) करुणापि किम् उपेक्षेत? अपितु नोपेक्षेत। नववयस्काया दृष्टि: प्रबला भवति।।८।।

कुकृतय:- कुत्सिता कृतिर्येषां ते। कुसृतिपरान् कुमार्गलग्नान्।।९।। उन्मङ्क्तुं विवलन् बहिर्निस्सर्तुं विचेष्टमान:। अतले अगाधे। प्रोद्घृत: गजेन्द्रो येन तम्।।१०।। हृद्गामि हृद्गतं दु:खम्। एवमसाध्यपरिस्थितौ आत्मकथया कं व्यथयामीति त्वं कथय।।१३।। भवसागरतरणे संशयं मा कुर्या: येन पर्वतशिला अपि तारितास्तस्य मनुष्यतारणं किं कठिनम्।।१४।। गिरिधर! येन गिरिरपि धारित: स त्वम्।।१५।।

जगत् कामं निन्दतु, अथ अथापि एतां कुटिलतां न जह्यां त्यजेयम्। यत: यदि मे मनसि कुटिलता न स्यात्, सरलता शुद्धचित्तता अवक्रता च स्यात् तर्हि त्रिषु स्थानेषु भङ्ग (वक्रता) शाली त्वं तत्र निवसन् व्यथां वहे: प्राप्नुया:। अवक्रे स्थाने अधिकरणे वक्रं वस्तु कथं पदं दध्यात्? अवक्रे कोषे वक्र: खड्गो न तिष्ठतीति प्रसिद्धम्। दोषस्यापि गुणत्वकल्पनाल्लेशालंकारो वाच्य:। कुटिलतया सर्वैस्त्यक्तस्य दीनदयालुतया त्वमेव नाथ:, इत्यादिव्र्यथङ्ग्य:।।१६।।

दु:खा गतिर्यस्य ईदृशस्य कस्य दीनस्य त्वं बन्धु:? क: पातकी भवता अतारि उद्धृत:। हे यदुवर! 'अहं दीनबन्धु: पतितोद्धरण:’ इति कीर्तिं भावयन् मुदा मोदेन मुधैव भ्रमसि। इदं विरुद्ध ंमिथ्यैव त्वया अधारि। 'ये पूर्वं भवता तारितास्ते न वास्तवे दीना: न वस्तुत: पातकिन:। अहं सत्यो दीन: पातकी च। अतएव विरुद्ध सत्यीकरणाय ममोद्धार आवश्यक:’ इत्यादिव्र्यङ्ग्योऽर्थ:।।१७।।

दीनतापूर्णे स्वरे कियत् त्वाम् आह्वयम्, तथापि माम् अवितुं भवता न आगामि मम सहायो भवितुं भवान् न आगत:। जगतो गुरु:, जगत: स्वामी भवानपि जगतो वायुना प्रभावेण आक्रान्त:। 'गुरो: प्रभाव: शिष्ये, स्वामिनश्च सेवके भवति’ किन्तु इतो विपरीतमजनीति मन्दभाग्यस्य मेऽदृष्टम्। परं भवान् शरणागतेभ्योऽभयदानप्रतिज्ञाशाली 'सकृदेव प्रपन्नाय तवास्मीति च याचते। अभयं सर्वभूतेभ्यो ददाम्येतद् व्रतं मम।।’ अतएव सर्वसमर्थस्य ते नैवं स्यादित्यादि व्यङ्ग्यम्।।१८।।

सम्पदम् धनसम्पत्तिम् ऋ ते विनापि यदि यदुपतिर्मे प्रत्ययं प्रतीतिं विश्वासं रक्षति तर्हि अवगुणपूर्णां सम्पत्तिं मनसापि को ध्यायेत्, न कोऽपि। भाषाकिंवदन्ती, न संस्कृते प्रसिद्धा। सम्पत्तेरावश्यकता संसारे प्रत्ययस्थापनाय। यदि मे प्रत्ययं भगवान्निर्वाहयेत् तर्हि सम्पत्ते: काऽऽवश्यकता। अकिंचनसहायको भगवान् सर्वभावेन मे रक्षक इत्यादि व्यङ्ग्यम्।।१९।।

निजकुकृत्यै: पूर्वमेव संकुचितम् लज्जितम् माम् अनया रीत्या चिराय अत्यधिकं संकोचयसि यत् मादृशे दुर्मुखे पापकलङ्कवशाददर्शनीयमुखे तदुपर्यपि नित्यं विमुखे भवन्तं प्रति अननुकूले अपि अभिमुखतामनुकूलताम् आदधासि अभिमुखतामाधाय संकोचयसि इति छन्दोबन्धाद् भङ्ग्यन्तरम्। विमुखत: इति सार्वविभक्तिकस्तसि:। भक्त्यादिगुणानां का कथा, ये विमुखा: सन्ति तानपि त्वमुद्धरसीति धन्या ते दीनदयालुतेत्यादि व्यङ्ग्यम्।।२०।।

नानामत (सम्प्रदाय)- वादिनो व्यर्थं कलकलं कुर्वन्ति, येन केनापि प्रकारेण सर्वेषामपि सम्प्रदायानामेको व्रजराजकिशोर एव सेवनीय: इति ते जानन्तु।। 'भगवान् रुचिभेदेन नानाभावनाभिरुपासमानानपि उद्धरतीत्यादि’ व्यङ्ग्यम्।।२१।।

अनन्तयत्नैरपि 'इदं लवणम्’ इति उपपाद्य (उपपत्तिं दत्त्वा) पृथक् क: कलयतु? न कोऽपि समर्थ:। मोहनस्य भगवत: रूपे मिलित्वा मे मन: अद्य जलगतं लवणिमिव अभवत्। जले मिश्रितं तद्रूपतां गतं लवणं यथा पृथक् कर्तुं न शक्यते तथा मोहनशक्तिशालिनो भगवतो लावण्ये मिलित्वा मनोऽपि लवणगतिमगात्। लावण्ये मिलितस्य लवणगति: स्वभावसिद्धैव। मोहनस्य रूपेण मे मनो मिलित्वा तद्रूपमभूत्, कथं पृथक्कर्तुं शक्येत’ इत्यर्थ: (विहारिरत्नाकर:)।।२२।।

जपमालारूपां क्षेपणीं 'नौकादण्ड: क्षेपणी स्यात्’ धर गृहाण, अपरमुपायं न जानीहि। हरिगुणगानरूपां तरिं नौकाम् आदेहि अवलम्बस्व।।२३।।

न अवाबुध्यत न अज्ञायत। यया दृशा चक्षुषा जगद् दृश्यते इयं सा दृक् किं दृष्टिमुपयातु? अपि तु न दृश्यत इत्यर्थ:।।२४।।

प्रलयकारि यथा स्यात्तथा। एत्य गोकुलवासिनां साम्मुख्यमुपेत्य हरे: इन्द्रस्य मदं हरन् गिरिम् अधात् अधरत्।।२५।।

यदि ते मोहम् ममत्वं स्नेहम् कर्तुमिच्छा तर्हिं मोहने श्रीकृष्णे (मोहन इति भक्तकविपद्धत्या श्रीकृष्णे योगरूढम्) आवह कुरु (अन्ये पदार्था: पर्यन्ते वैरस्योत्पादका बन्धकाश्च, मोहनस्तु सर्वदा मोहन इति व्यङ्ग्यम्)। यदि सतृष्णदर्शनेच्छा तर्हि घनवच्छ्यामं श्रीकृष्णमीक्षस्व, [दर्शनसुखकरतया प्रसिद्धो मेघ:, तद्वत् कृष्णोऽपि सर्वेषां सुखकराणां मौलिभूत:]। निकुञ्जविहारशीलस्य नित्यो विहार: कदापि नोपराममेतीति तात्पर्यम्। गिरिधरो हि निजध्यायकस्य सर्वात्मना निर्वाहक:, येन हि गिरिं करे धृत्वा समग्रा व्रजवासिनो महेन्द्रकोपाद् रक्षिता इति तात्पर्यम्। सर्वानपि मानसेन्द्रियाभिलाषान् भगवत्येव समर्पय, अनन्यचेतसा लीयस्वेति चरमं व्यङ्ग्यम्।।२६।।

भवान् पुरा स्वल्पैरपि गुणैरतुष्यत्, पुरायोगे लट्। सा प्रकृति: स्वभाव: समाप्ता कृता व्यस्मारि त्यक्ता। अद्यश्वस्तना: अद्य वा श्वो वा भवा: ये दातारस्तेषां भाव: भवतापि धृत:। पूर्वं भवान् दीनदयालुतया यत्किचिंद्गुणैरेव भक्तेषु कृपामकरोत्, अधुना बहुगुणशालित्वेऽपि कालविलम्बं करोषि ततश्च कृपाकरणाय बहुगुणशाल्यहमस्मीति निभृतं व्यज्यते। 'नाथ’ इति सम्बोधनेन 'जगत्स्वामिनस्ते गुणानभिलक्ष्य कृपाकरणं नोचितम्। एतद्धि वणिजामिव वस्तुपरिवर्तनम्, यद्धि अन्ये देवा अपि कुर्वन्ति। किन्तु भवान् निस्साधनेऽप्यनुग्रहं करोतीत्यादि।’ गूढं सूच्यते।।२७।।

लक्षाणि च सहस्राणि च। दधातु गृहे स्थापयतु। विपत्तिपरिहाराय लोका धनसंग्रहं कुर्वन्ति किंतु तद्धनं सान्तम्, चौरादिभिर्हार्यं च। किन्तु मम सम्पत्तिभूतो हरिर्नित्य: सदा मे आपत्तिहरणे सज्जश्च। कष्टसंगृहीतो निधिरिव मे हरि: प्रेमास्पदमित्यादि ध्वन्यते।।२८।।

मोहिनी मूर्तिर्यस्य तस्य। मनसि वसन्नपि स जगति प्रतिबिम्बनमुपयाति, जगद्वर्तिषु सर्वेषु पदार्थेषु निजप्रतिबिम्बं दर्शयति। य: पदार्थ: कस्यचिदन्त: प्रविष्टो भवति तस्य प्रतिबिम्बो बहिर्न प्रतिफलति, किंतु मानसस्य अन्तर्निवसतोऽपि हरे: प्रतिबिम्बो बहि: सर्वस्मिन्नपि जगति पतति, इत्येव अद्भुता गति:। मोहनमूर्तिरितिपदेन हरेस्तथा मोहिनी शक्तिर्यस्या: हृदयस्यान्त: स्थापनेन मानसं तथा मोहितं भवति यथा सर्वं जगत् श्यामसुन्दरमयमवलोकयति। तन्मयो भूत्वा भक्तो जगद्बन्धाद्विमुक्तो भवतीत्यादि व्यज्यते।।२९।।

सिंहिकानाम्नी काचिद् राक्षसी आत्मन उपरि गच्छतो यस्य कस्यचित्पक्ष्यादे: प्रतिबिम्बं छायाम् आदाय तद्द्वारैव तं पदार्थमाकृष्य भक्षयति स्म, या हि रामावतारे समुद्रं तरता हनुमता समापि। या: शोभा भवसागरमुत्तरन्तं मध्य एव गृति, ततश्च यो हि हनूमानिव संयतेन्द्रियो बलवांश्च भवेत् स एव तां पराजित्य पारगामी भवतीति सूच्यते। 'छविछायाग्राहिणी’। अत्र तुगागमो भाषानुरोधान्न कृत:। 'आगमशामनित्यमिति’ वा व्याकरणानन्यभक्तै: शरणीकरणीयम्।।३०।।

प्रलयं रोपयति करोति ईदृशेन क्रोधेन आवृतम्। लुलोप लुप्तमकरोत्, पराजित्य द्रावयामास। तौदादिकाल्लुम्पतेर्लिट्। गिरिसदृशं दुरुद्धरं धृत्वापि ररक्षेति 'गिरिधर’ पदेन सूच्यते। ततश्च भक्तवत्सल: सर्वसमर्थश्च स एव सर्वात्मना सेव्य इति चरमं ध्वन्यते।।३१।।

अन्य: साधारण: अयं समयो नास्ति, अधुना भवसागरपारगमनाय तं कर्णधारमन्विष्य गवेषय, यो रामावतारे पाषाणरूपायां तरौ नौकायां निवेश्य वानरभल्लूकादीन् सागरपारमनयत्।।३२।।

हृदि कलितेन येन वस्तुना (दयारूपेण) पतितानां तति: समूह: उदतरद् भवसागरमुदलङ्घयत्, अथ तदेव हृदि कलय कुरु। यदि गुणावगुणानां गणनां करिष्यसि तर्हि अवगुणपूर्णस्य ममोद्धारोऽसम्भव:, किंतु दयामेव मनसि स्थापयेर्यद्वशात्पूर्वमधुना च पातकिनामुद्धारोऽभवद्भवेच्च। 'गोपीनाथ’ पदेन व्रजवासिनो यथा सर्वापद्भ्यो रक्षणपूर्वं दयया सर्वथा उद्धृतास्तथाहमपि वाञ्छामीति ध्वन्यते। 'इमम्’ इत्यनेन प्रत्यक्षो मेऽवगुणराशिरिति सूच्यते।।३३।।

यस्मिन् यस्मिन् स्थाने तिष्ठन् हरि: ऐक्षि ईक्षित: (ईक्षते: कर्मणि लुङ्)। सुभगानां सुन्दराणां शिरोमणि:। तस्मिन् (हरौ) मथुरां गतेऽपि। तत् स्थानं क्षणकालाय दृष्टिम् आकर्षत् समवैक्षि विलोकितम्। हरे: सुभगतामाहात्म्यात्तस्य स्थितिस्थलमपि तथा रमणीयं भवति यथा तद्दर्शनाय स्वतो दृष्टिराकृष्टा भवति।।३४।।

१. बिरिया=बार। (बिहारीरत्नाकर)। २. करिया=कर्ण (नौकादण्ड, अतएव नौकाचालक कर्णधार)। उसका धारण करने वाला 'केवट’ भी करिया।

सहस्रवारान् इमां विनतिं नम्रतापूर्विकां प्रार्थनां करोमि यद् येन केनापि प्रकारेण भवतो राजसभायां (दरबारे) निर्वाहं कुर्वन् पतित: स्यां न तु ततो बहिर्भूत:। नाहं मुक्तिं दिव्यलोकादिकं वा वाञ्छामि किंतु भवतश्चरणतलपतित एव सर्वदा स्याम्, कामं मे पातकविचारेण भवतोऽनुग्रहस्य पूर्णत्वाभावादादरोऽनादरो वा भवेदिति तात्पर्यम्।।३५।।

तीर्थानि त्यज, हरिराधयोस्तनुरुचौ शरीरकान्त्याम् अनुरागम् अय प्राप्नुहि (कुरु)। ययो: (हरिराधिकयो:) व्रजस्य केलि (बिहार)- निकुञ्जानां पथि मार्गे प्रतिपदम् (प्रत्येकचरणे) प्रयागतीर्थम् अयति प्राप्नोति (भवति)। अन्यतीर्थोपगमनस्य परिश्रमं मुधा किं कुरुषे, श्रीकृष्णराधिकयो: श्रीअङ्गानां कान्त्यामेव अनुरज्य, राधाकृष्णावेव सेवस्वेत्यर्थ:। व्रजभूमौ निकुञ्जकेल्या: समये ययो: प्रतिपदविन्यासे तीर्थराज: प्रयाग: स्वयमुपगच्छति। श्रीकृष्णराधिकयोध्र्यानपूर्वकमनुरागे कृते व्रजस्य प्रत्येकपदे प्रयागराजोपगमनस्य फलं प्राप्यते, किं मुधा एकैकतीर्थसेवनश्रमेणेति सूच्यते। किञ्च-हरेश्छवि: श्यामा सा यमुना, राधाया गौराच्छविर्गङ्गा। तयोरनुरागश्च मध्ये सरस्वती (कविसमये अनुरागस्य सरस्वत्याश्च रक्तवर्णत्वात्)। ततश्च प्रयागस्य त्रिवेणी स्वयमेषा उपस्थिता, किं मुधा तत्र तत्र चरणचङ्क्रमणश्रमेणेति गूढं ध्वन्यते।।३६।।

आध्यात्मिकाधिदैविकाधिभौतिकेति तापत्रयात् प्रताप्य इदं हृदयरूपं स्नानागारं वहे रक्षामि। (हरेरागमनाय मया सज्जीकृतम्)। यदि कदाचिद् हरि: इत: समुपगच्छेत्तर्हि इदं स्नानागारं उपेत्य प्राप्य उष्णतावशात् पुलकं रोमाञ्चं प्राप्य कदाचिद् हरि: स्विद्यति ('पसीजैं’- हिन्दी) अर्थात् मयि करुणाद्र्रो भवेत्। अतिकठोरपुरुषस्य स्वेदनेन 'पसीजना’, शिथिलीभाव: मृदुभावो लक्ष्यते भाषायाम्। तदनुसारेण- 'मम हृदयं पूर्णतया नानासंतापै: संतप्तम्, अत एव यवनसम्राजां स्नानागारे ('हम्माम’) इव कदाचिद्धरिश्चेत् प्रविशेत् (अर्थात् यदि मम ध्यानवशाच्चेतसि संचरेत्) तर्हि तप्तस्य मे दीनतां दृष्ट्वा कदाचिन्मयि करुणाद्र्र: सन् ममोद्धारं कुर्यादिति गूढं ध्वन्यते।।३७।।

समयात् समयस्य परिवर्तनेन प्रकृते: स्वभावस्य परिवर्तने सति क: पुरुषो निजमाचरणं न त्यजति। (यत:) कुत्सितमतिशालिनि कलिकाले उपयाति आगच्छति सति करुणाकरो हरिरपि करुणां जहौ तत्याज। हरि: सर्वदा करुणाकर इति प्रथित:, किंतु साम्प्रतं मम दुर्दशां दृष्ट्वापि न मय्यनुकम्पां करोति। अतएव कलिसमयवशाद् हरेरपि स्वभावपरिवर्तनं जातमित्यर्थ:। अनेनोपालम्भेन 'हे हरे! नाहमधिकं कालविलम्बं सहे साम्प्रतं निजदयास्वभावाद्दयैव मयि करणीयेति’ ध्वन्यते।।३८।।’

हे नाथ! निजेनाचरितेन अहं यथा भवितुं योग्य: स्यां तथा भविष्यामि। निजाचरितानां शुभाशुभं फलमहं स्वयं भोक्ष्ये इत्यर्थ:। मम तारणम् उद्धरणम् (कर्मबन्धनाद्विमोक्ष:) अतिकठिनम्। अतएव मम तारणे हठं मा कुरु [मम पातकानि तादृशानि येषामग्रे पूर्वपातकिनां पातकानि अतिसामान्यानि। अतएव तत्तारणमात्राभ्यासिनो भवत: सकाशान्मम तारणमहं दुष्करं मन्ये। प्रणयभाजनं श्रीमानस्मिन् कर्मणि महान्तं श्रममनुभवेदित्यपि मम नेच्छा। ततश्च यदि मे तारणेच्छा तर्हि महापातकिनो ममोद्धारे महदवधेयमिति ध्वन्यते]।।३९।।

हे भवतारण हे संसारोद्धारक! मम कृति: ममाचरणं यद् यदि भवता सूक्ष्मतया अधारि अवधारितं दृष्टम्, तर्हि हे नाथ! भवता मम सुदशा सम्यक् अकारि! ममोद्धार: सम्यग् व्यधायि इति काकु:। एतत्परिश्रमार्थम् अहं भवत: कृतज्ञ: कृतज्ञतया भवतो निर्मञ्छनतामगाम्। ['मैं तुम्हारी बलिहारी गया’ इति हिंदीशैली]। सेयं विपरीतलक्षणा। 'यदि भवता ममाचरणं दृष्टं तर्हि तस्यातिहीनतया मम अतिदुर्दशा भवताकारि’ इति लक्ष्योऽर्थ:। यदि ममोद्धरणमभीष्टं तर्हि ममाचरणोपरि दृष्टिर्न देया, 'भवतारण’ विरुदेन भवता दयावशादेवमेवोद्धार: कर्तव्य इति व्यङ्ग्यम्।।४०।।

हे सर्वसमर्थ (अधमोद्धारक)! यथा अनेकेभ्योऽधमेभ्य: पूर्वम् अदा: दत्तवान् तां मुक्तिं मह्यमपि देहि। चेत् मम बन्धने एव भवत: संतोषस्तर्हि ते गुणगणैर्बधान। सगुणस्वरूपस्योपासनायां मां योजयेत्यर्थ:। [बन्धने गुणस्य (रज्ज्वा:) अपेक्षा अतएव ते गुणैर्मां बद्धं कुरु इति श्लेषोऽपि]।।४१।।

हे नाथ! त्वयि मयि च (तव मम च मध्ये) स्पद्र्धां बद्धा दृढीभूता। अथ, अधुना दृश्यताम्, को जयेत्, द्वयोर्मध्ये को विजयशाली भवति। निजनिजविरुदस्य निजनिजपूर्वप्रशस्ते: लज्जानिर्वाहे त्वम् अहं चेति द्वावपि तत्परौ। मम विरुदं पतित: अधम: इत्यादि। अतएवाहं निजनामरक्षार्थं पतितकर्तव्यानि न त्यजेयम्। भवतो विरुदं 'पतितपावन:’ इति, अतएव भवानपि मम पातकानि संनाश्य मां पावयितुं प्रयतेथा:। अतएवाधुना द्रष्टव्यम्- पराजिततया पातकादहं विरतो भवामि, अथवा दुष्करमिति कृत्वा ममोद्धरणाद्भवान् उपरतो भवतीति। यदि सत्यो भवान् पतितोद्धारकस्तर्हि पूर्णपातकिनोऽपि ममोद्धार: कर्तव्य एवेति व्यङ्ग्यम्।।४२।।

काव्यकल्पनायां कारुशिल्पि तेज: सरस्वती। कृपयतु कृपां करोतु।।१।। जीवातुर्जीवनौषधम्। मातुल: कंस:।।२।। विबुधा देवास्तेषां वंशोन्नायक!।।३।। गन्तुकामं परलोकं गन्तुमिच्छन्तम् मुमूर्षुम् एतास्तव दृश: न परिहरन्तु।।४।। पङ्केरुहवत् सुभगा: भगवतो दृष्टय:।।५।। यर्हि यदा गुहो व्याधराज:। तर्हि दीने न दिशसि? अपि त्ववश्यं दिशसि, काकु:।।६।। पदं स्थानं (जन्म)।।७।। मानसं किं सीदति खिद्यते, खेदो न योग्य:। यदि स्वामिनो दया भवति।।८।। रूषितं लिप्तम्।।९।। अन्ते चेत्तव नाम जयति असौ जयी।।१०।।

भवस्य संसारस्य विगमाय निवृत्तये। त्वदुपगमाय त्वत्प्राप्तये यान्तं गच्छन्तम्, तान्तं खिन्नम् (इमं दीनम्) किं विरुजसि (दर्शनमदत्त्वा किं पीडयसि)।।११।। कोटि: कोटिसंख्या। अपनयपथत: दुर्नीतिमार्गात्।।१२।। विनियच्छामि रुणध्मि, किंचिदपि न वदामीत्यर्थ:।।१३।। सोऽयं (ते भक्त:)।।१४।। कन्दति क्रन्दति, दृशा किं न दयसे दृष्टिदानद्वारा दयां किं न करोषि?।।१५।। भुवि नयनेन गीताया दिव्यत्वम्।।१६।। मधुरिम्णो माधुर्यस्य लवं लेढि (आस्वादयति) तच्छीलम्।।१७।। अन्ते तव नामस्मरणं धन्यानां भाग्यवतामेव धृतिधाम धैर्याधायकं भवतीत्यर्थ:।।१८।। मयि मां प्रति सम्मुखतां कृत्वा (मदनुकूलो भूत्वेत्यर्थ:)।।१९।।

यामिकजनै: द्वारपालै: विनियन्त्रित: अवरुद्ध: अहं राजादे: कस्य समीपं गच्छामि? राजादे: समीपे गमनस्यैवावसरो न भवतीत्याशय:। दुर्गता दुरवस्थापन्ना (गद्गदा)।।२०।। दुर्दिवसेषु संकटदिनेषु। दारुणै: प्रचण्डपापै: आविले मलिने (पापिनि जने)।।२१।। निस्साधनाश्च निकृता: तिरस्कृता: च। जात्यादि. गणिका-गुहगृध्रादिषु।।२२।। शमं शान्तिम्। अभयसत्रम्- 'सकृदेव प्रपन्नाय तवास्मीति च याचते। अभयं सर्वभूतेभ्यो ददाम्येतद् व्रतं मम’।।२३।। अभिजहार ह्रियमाणां प्रत्याजहार (परावर्तयामास)।।२७।। समं सर्वम्। असुभि: प्राणै: वीत: रहित: (मृत:)।।२५।। जिह्मगान् वक्रगामिन: (पूतनाशिशुपालादीन्)।।२६।। दनुज.- दर्पं परिहरतीति दर्पपरिहार: (अण्)।।२८।।

दनुजनि (दैत्य) वृन्दं भिन्दन् नाशयन्। नखरे नगं पर्वतम् उपखिन्दन् परिघ्रन् आघट्टयन्निति यावत्, 'खिद परिघाते’ तुदादि:। जगति इन्दन् परमसमर्थो भवन्, 'इदि परमैश्वर्ये’। समरे (द्रोहिण:) विरुन्धन् आक्रामन्। स्पन्दन्त: सौगन्ध्यवशात् किंचिच्चलन्त: भ्रमरा यस्मिन्नेवं यथा स्यात् तथा अमन्दद्रुमभव: अतएव चन्दन् आह्लादयन् चन्दन: अङ्गरागो यस्य, तत्सम्बुद्धौ। 'स्पदि किंचिच्चलने’ अनुदात्तेत्त्वाद्विकल्पेनात्मनेपदम्। विनन्दन्त: मोदमाना: नन्दना: सूनवो यस्य तत्सम्बुद्धौ।।१।।

गुञ्जन् प्रतिध्वनिं प्रसारयन् मुरजो यस्मिन् यथा स्यात् तथा। उदञ्जन् उच्चैव्र्यक्तीभवन् निनदो यस्मिन् यथा स्यात् तथा। अखञ्जन्ती न खञ्जा गतिविकला भवन्ती नवरतिर्यस्मिन् यथा तथा। पुष्यन् मद: प्रमदो यस्मिन् यथा स्यात् तथा, अतितुष्यन् हरि: अविदुष्यन् कावैकृत्यमनुपगच्छन् (मदनविजयित्वात्) विहरति। चञ्चन्ती वात्सल्यवशाद् भक्तेषु गतिशीले नयने यस्मिन् यथा स्यात् तथा। उदञ्चत्करुणम् उदञ्चन्ती प्रस्फुरन्ती करुणा यस्मिन् यथा स्यात् तथा) भक्तं (माम्) अमुञ्चन् दूरे न कुर्वन् इह रासे चर। अन्यत् स्पष्टम्।।२।।

देवानाम् आनतमौलिगतानां मन्दारपुष्पाणां श्रेष्ठगन्धं धारयति सा। स्नानं कुर्वते जनसमूहाय भगवत: सायुज्यसुखसंधानकारिणी। प्रणमतां भवबन्धच्छेदिनी गोविन्दचरणरूपा स्वर्गङ्गा। मूढाय मह्यं कल्पवृक्षवत् अमन्दसुखपरिपाकयुक्ता (भवतु)।।१।।

अस्मिन् दीने दयया दृष्टिं देहि। जनितं जनानां भक्तानाम् अभयं येन तत्सम्बुद्धौ। सपदि शीघ्रम्, अवधेहि अवहितो भव। सामान्यपातकी नास्मि, अतएव अवहित: सन्नुद्धारे प्रवर्तस्व। महापातकित्वं ध्वन्यते। संनतानां प्रणतानां सङ्गिनि सहायके तव पदपङ्कजरूपे गृहे पतितम् एतं (माम्) अवयाहि जानीहि। उद्धर, न जहाहि (त्यज)।।२।।

मम सम्मतिर्यदि ग्राह्या तर्हि अलं सुन्दरे, अतएव नियन्त्रितकामदेवे रामचन्द्रे बुद्धि: योजनीया। दनुजै: दैत्यै: पराक्रमद्वारा दुष्प्रापे यस्मिन् देवा दर्पम् अगच्छन्। रामशौर्ये देवानां गर्व आसीदित्यर्थ:। नद्ध: सेतुना बद्ध: नदीश: समुद्रो यैस्ते कुपिता: कपीशा: वानरश्रेष्ठा: रावणोत्कर्षम् अचूर्णयन्।।३।।

राधामुखचन्द्राग्रे चकोर! सकलसूरिभि: कविभि: गुणनीया आवर्तनीया कथा यस्य तत्सम्बुद्धौ।।४।।

कलिन्दजाया: यमुनाया: कूलगतं चरणकमलम्। यन्मकरन्दस्य बिन्दुमपि प्राप्य मुनिरूपस्य भ्रमरस्य मानसम् आनन्दति।।५।।

सकलजगतां जीवननिधिरूप! हे विधायक भगवन्!।।६।।

विनयं नम्रतां (भाषानुसारं सादरप्रार्थनाम्) अयत कुरुत इत्यर्थ:।।१।। चपला (विद्युद्) वत् रुचिडम्बर: कान्तिसमूहो यस्य ईदृशेन परिहितेन धारितेन पीताम्बरेण, तथा घन (मेघ) सुन्दरेेण वपुषा च आनन्द्रिता व्रजबाला (िय:) न ईदृशे (नन्दगोपबाले)।।२।। चपलाविडम्बि विद्युत्तिरस्कारकम्। चरणचुम्बिनी लम्बिता वनमाला यस्य तस्मिन्।।३।। य: कुसुमम् आदधाति धारयति। य: यमुनापुलिनानि याति तस्मिन् अथवा याति गमनं कुर्वति (शतृ) तस्मिन्।।४।। येन दानवकुलम् अगाहि अमाथि (अनाशि) कर्मणि लुङ्।।५।। अनुरहसि एकान्ते क्रीडति क्रीडनं कुर्वति कृष्णे। कालियफणानामुपरि नृत्यस्य यत् सद: सभा तस्मिन् यमुनया अर्पितास्ताला यस्मै,

* 'प्रभाती’ प्रभृतिशैल्या बहुभि: प्रकारैरस्या गानम्- 'ठुमुक चलत रामचंद्र बाजत पैजनियाँ’ इत्यादिवत्।

कालियदमनसमये तटपाषाणशिलासु यो जलस्यास्फालनशब्द: तद्धि नृत्यसमये हरिप्रियया यमुनया तालदानं कृतमित्याशय:।।६।। दुर्मदानां मदस्य मीलनाय मुद्रणाय (लोपाय), निजप्रणस्व (यदा यदा धर्मग्लानये दुष्टा विजृम्भन्ते तदाहं धर्मरक्षां करोमीति) रक्षणाय तथा कटूनां (लोकाऽहितकारिणां नृपाणाम्) कीलनाय दमनाय करधृतकरवाले कल्किनि कल्किरूपधारिणि नन्दगोपबाले।।८।।

शिखिवाहनस्य स्वामिकार्तिकेयस्य सहोदरभ्रात:! निज (भक्त) जनेभ्य: शुभपरिचयदायक! सिन्धुर (गज) वदन! सिद्धिनाम्न्या: प्रियतमाया: सुखरूपस्यामृतस्य पायक! विघ्रानां विहिंसने दूरीकरणे सायक बाणसदृश!।

परस्य आधीन्यं अधीनतां [न जानासि] वारं वारं किम्-निवेदयामि। त्वया निध्याता: विलोकिता: तव ये दयापात्रतामुपायाता:, ईदृशा: किम् एभ्य: अजामिलादिभ्य: अन्ये न विख्याता:? अपितु बहव:। हे नाथ! किं मामेव हातासि त्यक्तासि (त्यक्ष्यसि, भविष्यति लुट्)? भावनाया: अभिमाने भृत: भ्रमामि। त्वद्गुणगाने मोदं न अये न प्राप्नोमि। परमेवं मम स्पष्टे दोषेऽपि भवन्तमेव रक्षकं जानामि। भवन्तम् ऋ ते (विना) परं अन्यं अवन्तं रक्षन्तम् (रक्षकम्) न जाने। हे नाथ! मे किं विधातासि कर्तासि (करिष्यसि), वद।।४।। निगच्छामि स्थापयामि। तं (कृपालवम्) कदा लभेय (प्राप्नुयाम्) इति आकुलं यथा तथा पृच्छामि।।५।।

रासलीलाव्याजेन स्मरस्य गर्वो योऽपकृतस्तत्कथा भागवतस्थानुसंधेया। निखिलस्य जगत: आलम्बनकारी आश्रयदाता। उन्मदान् जनान् परिहरति दमयति तच्छील:। अनेन गर्वितस्य कामस्य अग्रे भावी पराजय: सूच्यते।।१।। निष्कारणं स्वार्थं विना प्रणयकारी।।२।। रासलीलासमये विरोधिन: कामस्य पूर्णोद्दीपनसामग्री शरदाविर्भावादिकं वण्र्यते- अमलं यथा तथा शशधरस्य रुचि: कान्तिश्चकाशे। कुमुदस्य चन्द्रस्य करैर्मुकुलितानि नवकमलानि यस्मिन्नीदृशं कालिन्दीकूलम् अलं यथा तथा लसति। प्रमदो हर्ष:।।३।। रसे आत्मलीलारसे भक्तानां हृदयानि विनोदयितुं सुखयितुम्। अनेन। भगवदवतारस्य भक्तोद्धार: प्रयोजनं सूचितम्।।४।। व्यातेने चकार। राससमये प्रणयासक्तं हरिमनुमाय मनसिजस्य मदनिवासो गर्वोदयो जात:, तं विदित्वा हरिस्तिरोऽभूत् अन्तर्हितोऽभवत्। तरुवीथीषु वामा: िय: हरिं विचिन्वते। दर्प: दूरम् अरोहि, स्थापित:, गर्वो दूरीकृत इत्यर्थ:। रोहयते: कर्मणि लुङ्। एतं हरे: प्रभावं दृष्ट्वा कुसुमचापधारी काम: मोहित:।।५।। उज्झित: त्यक्त: हरेर्विचय: अन्वेषणम् यया सा, हरिप्रणयासक्ता वधूतति: (गोपीमण्डली) प्रतेपे, किमित्यस्माभिर्गर्वो विहित इत्यनुतापं चक्रे। दयितस्य श्रीकृष्णस्य अनुगतां तत्सम्बन्धिनीम् कीर्तिं जगु: (भगवद्गुणगानं चक्रु:)।।६।। प्रमदानाम् आलि: पङ्क्ति:। केन न अयसि किमिति शरणं न गच्छसि? हे मञ्जुनाथ! इमं श्रीकृष्णं हृदयेन अनुभजे:, स्मर, सेवस्व।।७।।

शरत्कालिक: शीतकिरण: चन्द्र:, तद्वत् सुन्दरमुख! नयनयुगलेन जनितं प्रणतानां जनानां सुखं येन (कृष्णेन) तत्सम्बोधनम्।। मुनिभि: नुत: स्तुत: चार: चरितं यस्य तत्सम्बुद्धौ। जने: जन्मन: सुखस्य सारभूत! हृतो भूमेर्भारो येन। गुणानां कूपार सागर!।।

बलसूदनस्य इन्द्रस्य मददमनकारी। सुरपतिना इन्द्रेण पीडितानां निजजनानां पालनार्थं गिरिवरस्य धारक:।।२।। विलुलित: मृदु: कुन्तल (केश) भारो यस्य।।३।। मकरन्देन मञ्जुनि मनोहरे मथुरावने मधुवने चरति तच्छील:। 'मञ्जु-मथुरा’ आभ्यां कर्तुर्नाममुद्रापि।।४।।

कदम्बवृक्षे लम्बितेन हिन्दोलनेन मुदिताशय प्रसन्नचित्त।।२।। गोपकिशोर्या श्रीराधया भूषित: लतालय: कुञ्जगृहं यस्य तत्सम्बुद्धौ।।३।। सरसं रसितं गर्जितं यस्या:, ईदृश्या: जलदाल्या: मेघमालाया: गलितैर्जलबिन्दुभिर्जनित: कामोदयो यस्य।।४।। चपलाया: विद्युत: चलनेन चकितानां वनितानाम् आलिङ्गने संजनितम् अभयं येन।।५।।

वसुधाभारस्य दूरीकरणशीला नरलीला भवता कलिता कृता। अतएव सताम् उद्धारे चिरकालात्सदय!।।१।। गोपवधूषु अविकारं मदनविकाररहितं यथा स्यात् तथा। जिता: दुर्मदा: मत्ता: कंसादयो येन तत्सम्बुद्धौ।।२।। नाकं स्वर्गम्। दिव्याभि: तनुभि: अमरयोनिभि: साकं सह, अर्थात् देवेषु जन्मापि न याचे।।३।।

कुञ्ज: सदनं विहारगृहं यस्य तत्सम्बुद्धौ।।१।। मदिता: हर्षिता: कृता:।।२।। कृता: विबुधानां देवानां विधय: (रक्षाकार्याणि) येन तत्सम्बुद्धौ।।३।।

यदा कण्टकाकीर्णं वनमेव अटसि तदा कोमलां हृदयभूमिं किमिति जहासि त्यजसि इति चातुर्यसूचकेन नागरपदेनाक्षिप्यते।।२।। 'लय’ पूर्वकं संचरति तच्छीलम्। दुरितं निवारयति तच्छीलं च।।४।।

मम मनोरूपम् अरविन्दम् उपेहि, कमलमेतदासनरूपेण ते ददामीत्यर्थ:। एतत् मन:-कमलम् अभ्युदितो योऽनुराग: स एव मिलन् मकरन्दो यस्मिन् तादृशम् अवेहि जानीहि। त्वत्प्रेम्णा समकरन्दमिदं जानीहि।।१।। यदा कण्टकयुक्तानि वनानि यासि तदा कोमलं मे मानसं क्षणकालार्थमेव समागच्छ।।२।। घूर्णमानं भ्रमत्। लालसालवं लेढि आस्वादयति तच्छीलम्। सदा लालसाव्याकुलमित्यर्थ:।।३।। करपल्लवं लक्ष्म्या: करेण अवरुद्धं मन्यसे तर्हि मे मस्तके ते पदकमलमेव निधेहि।।४।। आगमेषु वेदादिषु, शासनेषु वेदान्तादिशास्त्रेषु, मतान्तरेषु सम्प्रदायेषु। उदेहि उत्+आ+इहि।।५।। किंचित् अञ्चितलोचनं (प्रहितनयनं यथा स्यात् तथा)।।७।।

एषा सुप्रसिद्धा ते दयादृक् मयि दीयताम्।।१।। अपर: त्वदन्य: क: सुर: अपि 'सुकृती’ (अयं पुण्यवान्) इति विचार्य पुरुषं न पायात्? अपितु पुण्यवन्तं सर्वं एव देवगणो रक्षेत् परं हे दयालो! अयं मादृश: पापकारी अद्य परिचीयताम्। पुण्यवतामुद्धारस्तु कृत एव, किंतु अद्य अस्य पापिनोऽपि परिचय: प्राप्यताम्।।२।। करित: गजेन्द्रात् पीनशरीरो नास्मि। गिरित: गोवर्द्धनपर्वताद् गुरुश्च नाहम्। अतएव मे पापोपरोधकारणात् न निलीयतां।।३।। विहीयतां त्यज्यताम्।।४।। भूमन् पृथिवीनाथ!।।६।। मम रक्षणाय व्यवसीयतां निश्चय: क्रियताम्, उताहो आहोस्वित् करुणार्णवेति दयासागरेति नाम दूरीक्रियताम्।।८।। तव बोधार्थं निगमैर्वेदादिभि: कियद् गीतम्।।९।।

कीर्तिजाया: राधिकाया: (राधामातु: कीर्तिरिति नाम) दृशो: इन्दुरूप!।।१।। व्रजवासिन: न अविता: (रक्षिता:) इति काकु:। अपि त्ववश्यं रक्षिता:। दैत्यवृन्दानां कन्दो शोषक!।।३।। वसुधाया: सुधानिधीशे चन्द्रे, करुणाया: महोदधीशे महासागरे त्वयि।।४।। विश्वस्य वृत्तान्तं विन्दति (प्राप्नोति, जानाति) तत्सम्बुद्धौ, हे अन्तर्यामिन् मां किम् अधरीकरोषि धिक्करोषि।।५।। मम सुदिनं समीयतां प्राप्नोतु, महाभाग्यम् ईयताम् आगच्छतु ('ईङ्’ गतौ)। हे व्रजभूमेर्भालबिन्दु (तिलक)- सदृश! त्वं लोचनातिथिर्भव। तव लोचनातिथित्वं मम सुदिनप्राप्ति:, महाभाग्यं चेत्याशय:।।६।। हे ब्रह्मबन्धो ब्राह्मणाधम! अपयाहि दूरं गच्छ।।७।।

हे पद्मे लक्ष्मि! तव अङ्घ्रिपद्मे चरणकमले मे मन: स्यात्।।१।। वत्या: अग्रे देवोऽपि याचमानो दृश्यते तर्हि मादृश: कीटायित: कियत् (क्रियाविशेषणम्) स्यात्।।२।। अकिंचन: सर्वथा निर्धन:।।४।। य: जन: भवद्बीजम् श्रीम् इति स्वहृदयकमलान्तरे भजेत् जपेत् स पद्मासन: ब्रह्मा भवेत्।।६।।

विधूनोषि दु:खं ददासीत्याशय:। किंतमाम् किमर्थम्।।१।। निधत्से धारयसि।।२।। दुर्योधनस्य राजभोगान् अपास्य विदुरस्य शाकै: प्रसन्नो भवसि, अतएव ते कृपां लोकतो भिन्नमार्गां को न विन्ते विचारयति।।३।। अद्य मे वाचालतां किं पृच्छसि, विदुषां वाणीं वाचंयमां भाषणाद्विरताम् कुर्वे।।४।। चन्द्रस्य उपमाम् (सादृश्यम्)।।५।। त्वदीयानां भक्तानां विरहावस्थायां तव स्मरणे या मूच्र्छा भवति तां चेतना-सदृशीं जाने।।६।। प्रार्थनायामपि त्वं न पश्यसि, तर्हि अहमपि मानवशात्तटस्थो भवामि। कस्मात् कारणात् त्वत्त: क्षमां याचे।।७।।

घना निबिडा मे वेदना दूरमाधेया दूरीकर्तव्या।।१।। विधौ विधातरि वामे प्रतिकूले।।२।। मम दोषम् आ ईक्ष्य। किं त्वयापि दया न उपेया अवलम्बितव्या? अपि त्ववश्यं कर्तव्या।।३।। तव कृपाम् अवलम्बमानानां दीनानां यदि गुणा: अन्विष्यन्ते तर्हि तव दीनबन्धुता कस्माद् गेया।।४।। दु:खदाहार्थं दु:खानां नाशार्थम्। मन्दता न निर्मेया कर्तव्या।।५।। एकस्मिन् पक्षे एक: अहम्, अग्रतस्तु द्रोहमोहादीनां सेना जेतव्या।।७।। मायाप्रपञ्चे निरुद्धनेत्र: अहम्, आभ्यां नेत्राभ्यां तव रूपमाधुर्यं केन विधिना साभिलाषमास्वाद्यम्।।८।। कर्मवशाद् नानाप्रकारैश्चेष्टां करोमि अस्मिन् नाट्ये कृपादृष्टि: कर्तव्या।।१०।।

(पापै:) शङ्कित: सन् त्वां शरणं प्रायाम् आयासिषम् (आगत:)।।१।। चेत् अवधीरयसि तिरस्करोषि।।२।। यदि तव तरङ्गै: अङ्गे संगमं प्राप्नोमि तर्हि वैभववत्यां देवभूमौ स्वर्गे अहं भायां शोभितो भवेयम्।।३।। त्वत्पते: श्रीकृष्णस्य।।४।। हे पातक! मत्सकाशाद् दूरमपसर्प! यदि दूरं न एषि (गच्छसि) तर्हि त्वां कालिन्दीधारायां मज्जयामि ब्रोडयामि।।५।। गोपने रक्षणे न उपेक्षा क्रियताम्। मृत्स्नायां मृत्तिकायाम्।।६।। निर्बलं मा अनुमासी: मा जानीहि। तव तटे तरूणां छायाम् अहं प्रायाम् आगमम्। त्वत्तटागमनेन निर्बलता गता, अहमात्मबलसम्पन्नो जात:।।७।।

अबन्धाय मोक्षाय भवन्मूर्तिं यजेयं पूजयेयम्।।१।। इयम् अजा माया मनोमोहं कथं कुर्वीत।।३।। परिवारजैर्मम धनम् उपात्तं विभक्तम्। किंतु इदं मनसो दु:खं कस्मै विभक्तं कुर्याम्?।।४।। दयाया वश्यं वशीभूतं तं सुरं न अपश्यं यं भवदु:खदूरीकरणाय अहं भजे।।५।। इयं नगजा पार्वती चित्तस्य संतापं व्यपनीयात् दूरीक्रियात् इति आशिष्यते।।६।। मनसो मोहं मूढताम् अजेयं न जेतुं शक्यम् न मन्ये, अपि तु मया स जेयो भवेत्।।७।। मानसजा इयं वाञ्छा।।८।।

भारती सरस्वती। भवाय कल्याणाय।।१।। शेमुषीं बुद्धिम्। आ लूयात् छिद्यात् (इति आशी:)।।२।। गिरां देवता सरस्वती पूयात् पवित्रं क्रियात् इत्याशी:।।३।। प्रमोदम् आहूयात् (प्रमोदस्य आह्वानं क्रियात्), प्रमोदमानयेदित्याशय:।।४।। सासूयात् असूयासहितात् यमात्।।६।। मौनं न आ+इया:, मा गच्छे:।।७।।

अये मुकुन्द! तव दया मामिह किं न नन्दयेत्, अपि त्ववश्यमानन्दयेत्। एतकद् एतत् ते पदारविन्दं किं मां मिलिन्दं भ्रमरं न कुर्यात्? तत्करोतीति णिच्।।१।। 'यन्त्रणां कथं तरामि’ अनया चिन्तया पीडितस्य मे मन: मोहन: (श्रीकृष्ण:) किं न अभिनन्दयेत्?।।२।। सताम् आपदम्, सदा आपदं वा मायया अधिकीभूतं मोहं किं न निकन्दयेत् नाशयेत्।।३।। दुर्नयं दुर्नीतिम् अविशोच्य अविचार्य। दुर्गते: गतिं मां प्रति आगमनस्य शक्तिं किं मन्दां न कुर्यात्?।।४।। तापहारकोऽपि भवान् मम आपदां वारक: निवारक: न जात:, इति इयं मम अवधीरणा तिरस्कार: किं भवन्तं लोके न निन्दितं कुर्यात्?।।५।। त्वया चेत् लीलयैव दयाया लेश: चिकीष्र्यते कर्तुम् इष्यते, तर्हि गर्वितनरै: तेषां द्वारा किं मां वन्दनीयं न ककुर्यात्?।।६।। ते वच: विदुषां न रोचते चेत्, तर्हि चराचरनायकस्य चेतस: अपि चित्तमपि, (कर्मत्वेनाविवक्षया षष्ठी) किं न चन्दयेत् आह्लादयेत्? अपि त्ववश्यं प्रमोदयेत्।।७।।)

अयि चित्त! चिरकालाद् विचारं कुर्वत: अपि तव चपलता न गता न गता (न गतेति द्विरुक्त्या निश्चयातिशय: सूच्यते। एवमग्रेऽपि)।।१।। शान्ते: सुखं तु कियद् वाञ्छसि, किंतु तदर्थम् अभिमुखं पादं न स्थापयसि, अर्थात् यत्नकरणार्थम् अग्रे न चलसि। निष्क्रियता अकर्मण्यता।।२।। वामदृशा वामलोचनया िया क्षणे एव मुग्धो भवसि।।३।। चपलाय अस्थिराय कियत्कालं स्थायिने यशसे। दुर्मदता मत्तता।।४।। विमतं तव प्रतिकूलं लोकमतं त्वं निन्दसि। तव मात्सर्यम्।।५।। दानरुचिं दानशीलताम् घोषयसे लोकेषु प्रख्यापयसि। अनृतो मिथ्या य: कीर्तिवितान: यश: कलाप: तत्सम्बन्धिनी ते लोलुपता न गता। अतियत्नेऽपि ते कृत्रिमकीर्तिलालसा न यातेत्याशय:।।६।। नाद्रियसे न आदरं करोषि। मधुरे गायकानां गीतिगणे ह्रियसे आकृष्यसे। वृद्धावस्थया विरसीकृतापि, मथुरो य: स्वरसंतान: तद्गता तव उत्सुकता उत्कण्ठा न गता।।७।। विस्वरां विरूपस्वरयुक्ताम् गीतिम् अर्पयसे निवेदयसि।।८।।

दु:खसंवर्तै: दु:खपूरस्य उपप्लवै:। सौख्यस्पृशं सौख्यस्पर्शिनीम्, सुखदामित्यर्थ:। अधीनं मां पाहि।।३।। तव मार्गं न जानन् अस्मिन् भवे संसारे अभ्रमम्। इदानीं तव दयाया आधारो यत्र ईदृशे अर्थात् त्वद्दयया प्राप्ये आगारे गृहे नवीनं मां नय। नवीनो हि मार्गं न जानीयात्, अतएव त्वमेव मां त्वत्कृपालभ्ये स्थाने प्रापयेत्याशय:।।४।। निर्भर: आसङ्ग: आश्लेषो येषाम् अर्थात् अतिनिबिडै: तरङ्गै:। मां मूढं मीनं विदित्वा जाले न पातये:।।५।। नृपा: तव लक्ष्म्या: अधिकारं प्राप्य विद्वत्सु निकारं तिरस्कारं विन्दन्ते दर्शयन्ति।।६।। मम जीवने अतिसूक्ष्ममपि पुण्यं न परीक्षेथा:। सूक्ष्मवस्तुदर्शने तव क्लेशो भवेत्। अतएव पुष्यद्भि: पीनै: पातकै: पीनं पुष्टं मां निरीक्षेथा:। तव दृष्टिदाने च ममोद्धार:।।७।। इदं कर्तव्यम्, इदं कर्तव्यम्, इति अनन्ते विधिप्रपञ्चे अहं तथ्यमीमांसां सत्यनिर्णयं न जाने। मामकीनं मदीयं कर्तव्यं त्वमेव आज्ञापय।।८।। तावकीन: त्वदीय इति ख्यात: मञ्जुनाथो यदि भवसागरे निमज्जेत् तर्हि ते लज्जा किं न भवेत्?।।९।।

तत्र दारिद्र्यं समीपचारि समीपगतमपि न भवति। विजीनम्, क्षतावस्थं वृद्धमिति यावत्।।२।। दृश्यन्तो गर्विष्ठा: ये धनिका: तेषां दुर्वचननिचयेन नचिरं तत्कालं वैराग्ययुक्तम्। नचिरेत्यत्र नशब्देन समास:, न तु नञ्।।३।। तर्हि इतरेषां देवधनिकादीनां चिन्तनमपि न भाति।।४।।

मम मानसे सा प्रसिद्धा ते मञ्जु (मनोहर) मूर्ति: उदेतु। ते मानसे च दीनदु:खनाशिनां दया उदेतु। निबर्हणीति लेखनी-रमणीत्यादिवत्।।१।। भ्रमेण संततं व्याप्तम्। मीलिताखिलहेतु कारणापेक्षाशून्यम् (स्वाभाविकदयात एव) ते लोचनं मयि किंचित् अञ्चतु उपयातु।।२।। सम्पत्तीनां त्वम् उच्छ्रय: पराकाष्ठा असि। संविदां ज्ञानानाम् आलय: स्थानम्। ते अवदानं बलं मे अन्तरं मानसं प्राप्नोतु।।३।। उपयत् प्राप्नुवत् ते पदाम्बुजमेव सेतुर्यस्मै तद् एतद् मानसं (मम) भवसागरपारम् उपेयतां प्राप्नोतु।।४।। अंहस: पापस्य विजये केतु (ध्वज) सदृशम्।।६।। नो गृणाति (गायति गुणान्)। एष विचारोऽपि मा आगच्छतु।।७।। संस्कृतसेविनां त्वमेव एकं स्थानम् उदीर्यसे प्रोच्यसे।।८।।

अन्य: मार्गे गच्छन् तटस्थोऽपि शिशुं रक्षति। मां केवलं निरीक्षसे, किमिति न त्रायसे इत्याशय:।।२।। भवगहनै: संसारजालै:।।४।। पशव: गजेन्द्र-व्रजगवीप्रभृतय:।।५।। निबर्हसे वञ्चयसि।।६।। मानसे मां किमिति न प्रमोदयसे।।७।। मां किं त्वं विदीर्णहृदयं वाञ्छसि? मम हृदयस्फोटदशा संनिहितेत्याशय:।।८।। मञ्जु: (सुन्दर:, त्वम्) नाथो यस्य, तथा च त्वत्स्वामिकोऽहं त्वद्दयायोग्य:।।९।।

गजेन्द्रोपरि दयाया: सागर! ईयताम् आगम्यताम्।।१।। संस्फुरन्ती प्रमदच्छटा हर्षच्छवि: यस्या: तादृशीं करिणीघटां करेणुसमूहं सह संनीय।।२।। करेण शुण्डया कीर्णा: क्षिप्ता: पङ्कजपरागा याभि:। तस्य हृदस्य रमणीयतामनुभूय।।३।। गजस्य दमनीय: अभिभवनीय: मकर:, मकरेण दमनीयो गज इति मिथो दमनीयताम्।।४।। आहरत् आकर्षत्।।५।। किं करणीयं यासां तद्भाव: किंकर्तव्यता विमूढता। भवदीयतां पूर्वजन्मनो भवदीयभक्तताम्, शरणागतिमित्यर्थ:।।६।। सवेदनं वेदनासहितम्। द्विरदे गजे दयायोग्यताम् अवयान् जानन् अभ्यया: आगतोऽभू:।।९।। करेण आलम्बनं न विधीयताम्? अपि तु अवश्यं क्रियताम्।।१०।। विषयवासनया। कंजरुचिस्पृशा कमलशोभाधारिण्या दृष्ट्या।।११।। दीनम् एनं मञ्जुनाथम् अवे: रक्षे:। शिरस: अन्तरे मस्तकस्योपरि।।१२।।

दीने सत्यपि दुर्जने (मयि)।।१।। सांसारिकेऽस्मिन् संतापजनितभर्जने दह्ये दग्धो भवामि।।२।। मम उन्मार्गाद् वर्जने निवारणे कस्मात् उपेक्षां करोषि?।।५।। मम विपत्तीनां घोरं गर्जनं भवति, तस्य कोलाहले मम क्रन्दनं कस्मात् शृणुया: इत्याशय:।।६।। मम असूनां प्राणानाम् विसर्जने निर्गमने एव किं प्रसन्नतां यातासि यास्यसि?।।७।। दुष्टे दुर्जने च लोके अयं चक्रवर्तिसदृश: (महापापी), अतएव चक्रवर्तिनस्तिरस्कारो नोचित:।।८।।

लालसा इयम्।।२।। हे वैद्य (हे भगवन्) एवं रुग्णं (माम्)।।४।। एतद् दु:खं ते किम् आलेखयेयं सूचयेयम् इत्याशय:। आलेखये इति णिजन्तादात्मनेपदे लट् उत्तमपुरुषैकवचनम्।।६।। दुष्करो यम: (यमनं दमनम्) यस्य तस्माद् यमात्।।८।। हे हरे! मन्दकर्मा अहं ते लोचनं कथं हरे (मदभिमुखं कथमाकर्षयेयम्)।।९।। मूढो मादृशस्ते पदम् अञ्जसा सहजम् नु किम् लभेत? नैवेत्यर्थ:। बुधा: संविदन्ते तत्त्वज्ञानस्यान्ते ते पदं लभन्ते।।१०।। अहं प्रसिद्ध: पातकी अस्मि, परं दयासागरस्य ते दया किं लयम् अयात् याता? अपि तु न लुप्ता।।११।। प्रभुस्ते पातकानि दृष्ट्वा चकितोऽभूत्, अयं ते प्रभाव:। धन्योऽसि।।१२।।

किं न अनुगृöासि अनुग्रहं करोषि? किं न पासि। सर्वज्ञतया सर्वं जानन्नपि मां किं न जानासि।१।। प्रगल्भश्चतुर:।।२।। ददसे 'दद दाने’। गृöासि स्वीकरोषि।।४।। संतापयुक्तोऽपि संसारे रमे सुखमनुभवामि।।५।। वैषयिकै: विषयसम्बन्धिभि: प्रपञ्चै:। विमुष्णासि वञ्चयसि।।७।। तव चरणं संस्थाप्य तच्चिह्नेन मे मस्तकं चिह्नितं कुरु। विमृद्नासि मर्दयसि।।८।। किं न यासि रक्षणार्थं मां किं नोपगच्छसि?।।९।। मञ्जुनाथश्चिराद् ज्ञानशून्योऽपि अद्य ते गुणान् गायति। अत एव दयालुस्त्वमपि तं न त्यजसि।।१०।।

घने परस्परं वृक्षाणामाश्लेषेण निबिडे।।२।। पथि श्रान्त: मार्ग-चलनेन खिन्न:।।४।। पूर्वादयो दिश: का इति दिग्भ्रमान्मोहयुक्त:। अतिवलं निरन्तरम्। जुषेयं प्राप्नुयाम्।।५।। वटवृक्षे आपटेयम् आगच्छेयम्।।६।। शीघ्रं शाखां गृहीत्वा लम्बित:। वृक्षस्य अधस्तात् कूप:।।७।। परं कूपहस्तिभयात् वृक्षशाखां कथं त्यजेयम्?।।८।। परं वटवृक्षे 'मधुचक्र’ स्रुतस्य क्षौद्रस्य मधुन: बिन्दवो मम मुखे अमेयं अपरिमितं यथा स्यात् तथा आयान्ति इति लोभ:।।९।। उपरि दर्शनेन ज्ञातं यद् अवलम्बिताम् इमां शाखां शुक्लकृष्णौ द्वौ मूषकौ निरन्तरं छिन्त:। दाष्र्टान्ति के तु जीवस्य आयु: कालरूपां शाखां दिनरात्रिरूपौ शुक्लकृष्णौ द्वौ मूषकौ अनवरतं कर्तयत:।।१०।। उपेयम् उपगन्तव्यं शरणं त्वमेव आख्याहि।।११।। मञ्जुं त्वां नाथं विहाय जीवनरूपेऽस्मिन् वटवृक्षे कम् आरटेयम् आह्वयेयम्।।१२।।

संयाहि रक्षणार्थम् आगच्छ।।१।। व्रीडयति लज्जितं करोति।।२।। पराभूये पराजित: (पराभूत:) भवामि। संदाहि हृदयदाहकम्।।३।। सुधासंवाहि अमृतप्रवाहकं ते ध्यानसुखमेव मां धिनोति प्रीणयति।।४।। वित्तं भूरि न स्तूयते न अभिनन्द्यते, वित्तार्थमेव बहुलं प्रयासो न क्रयत इत्याशय:। परं संनाहि सदा संनद्धं (सज्जम्) अधैर्यं मां संधत्ते आश्रयति। त्वं मम कामवस्थां करिष्यसीति अधैर्यं सदा मे तिष्ठतीति भाव:।।५।। दृष्टिसुधावर्षणेन दीनं मां नवीनं कुरु, संसारभ्रमणपरिश्रमं छिन्धि, इत्याशय:।।६।। भूरिशाखानां वेदानां विकल्पै: 'केन मार्गेण गच्छेयम्’ इति किंकर्तव्यविमूढ:।।७।। प्रयस्यन्, प्रयासं कुर्वन्। न प्रत्याख्याहि निषेधं मा कुरु।।८।।

नि:स्पृहम् तटस्थ: सन् किं पश्यसि, रक्षां किं न करोषि?।।१।। दैन्यावहम् दीनतासूचकम्।।२।। खरै: शोकवर्द्धकत्वात् निष्ठुरै:।।३।। निस्सहं स्पर्शमात्रस्यापि असहनम्, मुमूर्षुमिति यावत्।।४।। यदा कश्चित् सहायक एव नास्ति तदा चित्तस्य आग्रहम् अभिनिवेशं कुत्र दर्शयिष्यामि? न कुत्रापीत्यर्थ:।।५।। मम बुद्धेर्लेशोऽपि नास्ति, अत एव बुद्धिशून्य: प्रतिदिनं मन्दकर्माणि करोमि।।६।। इदं पुण्यं पापरूपे अनन्ते दावे वनाग्रौ अदहम्।।७।। इदानीं मञ्जुनाथोद्धारस्तव हस्ते एवास्ति।।८।।

मोहसागरे आकण्ठं मग्नम् एनं मां हित्वा त्यक्त्वा।।२।। पुराकर्म०- पूर्वं कृतानां कर्मणां बन्धनै:।।३।। भ्रान्तो भ्रमामि कर्तव्येषु भ्रमयुक्तोऽहं कर्मवने भ्रमामि। मायारूपां मरीचिकां मृगतृष्णाम्।।४।। चित्तेन चिन्ताद्वारा चिरात् अर्ति: पीडा संचिता, इमां प्रेमवर्षया किं न छिनत्सि।।५।। कूपसमीपे अन्धम् एनं माम् अपास्य त्यक्त्वा किमिति गच्छसि? माया कूपसदृशीत्यर्थ:।।६।। अवयासि जानासि।।७।। साधनै: हीन: दीन: अपि अहं त्वदीय: अस्मि। विमोहै: मां किं प्रमासि? विमोहानुत्पाद्य तेषां द्वारा मां किं परीक्षसे।।१०।।

'त्वं पापान्याचरसि’ इति मह्यं त्वं दोषं ददासि, तर्हि हृदि स्थितेन त्वया मम चित्तं किं व्यकारि विकृतं कृतम्। सा बुद्धि: पुण्यानुसारिणी किं न व्यतारि अदायि?।।१।। मम दोष: किं व्यचारि कथं विचारित:।।२।। एनसां पापानाम्। सेयं संख्या परार्द्धपूरिणी परार्द्धपर्यन्ता किमिति अकारि? मम दोषा: परार्द्धसंख्यातोऽप्यधिका:, अतएव अग्रे संख्याभावात् परिमाणं कथं भवेदित्याशय:।।३।। न्यवारि निवारिता, त्यक्ता।।४।। पापीति कृत्वा मां कथं त्यजसि? हे दयानिधे! अस्मिन् विषये वादं भजे करोमि, अतएव पृच्छामि- 'किं त्वया कश्चित् पापी न उदधारि उद्धृत:। यदि पूर्वं पापी उद्धृतस्तर्हि अहं किमर्थं त्यक्तो भवितुमर्हामि?।।५।। हे पटो! चतुर बाढं परीक्षा क्रियताम्- अहम् अतिलम्पटो लुब्ध: नास्मि। प्रलोभनै: मम ज्ञानं तु अहारि। प्रलोभनानि दत्त्वा मम ज्ञानस्यापहरणं कृतम्। अत एव मम लम्पटताप्रवृत्तिदर्शनम्।।६।। स स्वामी स्तोकमपि दोषं न ईक्षते। यत: यदि पुण्यै: प्रसन्नता तर्हि दयानुसारि दानं किं जातम्। पुण्याभावेऽपि यदि कृपा भवेत् तदैव दयादानमित्याशय:।।७।।

क्षणार्थं तव दया यदि क्षेपणी नौकादण्ड: स्यात् तर्हि मम भाग्यरूपा नौका संतरेत्।।१।। विस्फूर्जिता विजृम्भिता।।३।। विचारेण हीना, विचारमपि कर्तुं मे सामथ्र्यं नास्ति।।४।। मिमङ्क्षु: मज्जनाशङ्काग्रस्ता तरिर्दोलते आलोडिता भवति। आशङ्कायां सन्।।५।। भ्रमीणां जलावर्तानाम् भ्रमि: भ्रमणम्। अनेन (आवर्तभ्रमणेन) न जाने सेयं तरि: कदा लीना भवेत्।।६।। चरेयं करोमि।।९।। यदि तव दयादृष्टिर्भवेत् तर्हि तदिदं मे जलं निमज्जनं संतरणं भवेदित्याशय:।।१०।।

उपेक्षां मा कुरु, कालं जहासि मे उद्धारकालं वृथैव यापयसि। 'अये हरे! अहम् अनुकम्पां सुधाम् दयारूपम्, अमृतम् (व्यस्तरूपकम्) कामये वाञ्छामि। व्यर्थमेव माम् अवजानासि तिरस्करोषि।।१।। गृöासि स्वीकरोषि।।२।। मम सांसारिकबन्धनानां बाधाम् अवलोकस्व। मम अपराधानाम् अनुमानं मा कुरु ['सांसारिकी इयती अस्य पीडा, अत एव अनेन पापानि अपि बहूनि कृतानि’ इति]। विमृद्नासि अपराधदण्डदाने मर्दयसि।।३।। पुष्णासि रक्षसीति यावत्।।४।। अकिंचनं दीनम् मां मायया कथं मुष्णासि प्रतारयसि। लोकपालैरपि समये दर्शनीयस्य ते इदं नोचितमित्यर्थ:।।५।। अनेकासु भूमिकासु अनेकेषु जन्मसु इत्याशय:। परिश्रमं कियत् (क्रियाविशेषणम्) धारयामि।।६।। अङ्गानां संधिबन्धो विशीर्यते, मम देहो विशीर्णप्राय इत्याशय:। मम चेतना न चेष्टते, मम चैतन्यं नास्तीत्याशय:। किं न अनुगृöासि अनुग्रहं करोषि।।८।। निगृöासि दमयसि।।९।। गुणेन दयागुणेन। स: अयं मञ्जुनाथ:। भवन्तं विना अन्यम् अवन्तम् रक्षकम् न जानामि।।१०।।

हे कृपालो! मे तिरस्कारं केन विदधासि।।१।। भ्रमबहुले भवरूपे अरण्ये। हे नाथ! मे निभाल: (निभालयतीति निभाल:, निरीक्षक:) भव।।२।। मम मन्द (निषिद्ध) कर्मसमूह: पूर्वं बीजरूपे अभूत्। अधुना मे कृतकर्मरूप: तरु: विशालो जात:। बीजरूपेण स्थितं मन्दकृत्यं विशालवृक्षरूपे परिणतमित्यर्थ:।।३।। मे मदर्थं केन कराल: क्रूर: असि।।४।। अयमहं दीनस्तु भूमौ लुठामि, हे मम शेषशायिन्! त्वं कथं निद्रासि? एवं कष्ट-करुणकाले निद्रा ते किं उचिता?।।५।। काल: साक्षात् यम: अपि।।६।। यदि कष्टसमयेऽपि मम करावलम्बनं न करोषि, तर्हि तव कृपाकटाक्षै: किम्।।७।। अन्यजनानां प्रीतये कल्पवृक्षसमूह: भवतु। मम तु भूत्यै (कल्याणाय) व्रजभूमिजात: तमालवृक्ष: श्रीकृष्ण: अस्तु, इति आशी:। रूपकातिशयोक्ति:।।८।। नाथे आशासे, याचामि। मञ्जुनाथ: चपल: अपि मे बाल: शिशु: अस्ति इति भवच्चित्ते अस्तु।।९।।

एनं मां भयभीतम् आलोक्य स: दयालुत्वेन प्रसिद्ध: वनमाली मे अविता रक्षक: भविता भविष्यति [अद्य न चेत् तर्हि मम दीनतामालोच्य श्व: अवश्यं रक्षको भविष्यतीति व्यञ्जनाय अनद्यतनभविष्यति लुट्]। अन्धकारयुक्ते भव (संसार) भयपूर्णे मार्गे वनमाली मे सविता सूर्य: भविष्यति। भवमार्गे श्रीकृष्ण एव मम मार्गदर्शको भविष्यतीत्याशय:।।१।। हि अविता रक्षक:। तप्तस्य मम कृते कारुण्यरूपाया: सुधाया: स्रविता स्रावक:, वर्षक:।।२।। दैन्यचिन्ताजनकेन वाणीभरेण कस्य जनस्य पुर: अग्रे याचामि। संसारतापलेशस्य लविता छेदक:, नाशक:।।३।। घनं यथा स्यात् तथा पङ्किल: अतिकलुष: अस्मि। पविता पावक:, शोधक:।।४।। न मता न सम्मता तर्हि वनमाली मे कीर्तिप्रसाररूपस्य सौभाग्यसारस्य सविता उत्पादक: भविता।।५।।

चित्तेन अहम् ईहितान्तरम् अन्यद् ईहितं वाञ्छितम् न याचे।।३।। पशु: नन्दीश्वरो वृषभ:।।४।। हे भव! कीर्तनकथायां भवान् त्रिलोचन: प्रसिद्ध:। प्रनिभालयस्व विलोकय।।५।। मह्यं निराशतां मा प्रदेहि मां निराशं मा कुरु, मां परिवारयस्व निजं परिवारं 'सेवकं’ कुरु।।६।।

निश्चितं समुद्धारस्येच्छया अयं ते अवलम्ब: आश्रय: कृतोऽभूत्।।१।। भवस्य अध्वा मार्ग: अतिदीर्घ:।।२।। पर्यन्ते अवसाने मोहाय भवन्ति। करम्भो दधिमिश्रसक्तु:।।३।। हृदन्तं हृदयपर्यन्तम्। अयं दम्भ: बाह्याडम्बर: किं दुरन्तम् दुष्परिणामं दर्शयेत्।।४।। हृदन्ते लग्र: कलम्ब: बाण: किं न कृन्तेत्। इयं चिन्ता बाणसदृशीत्याशय:।।५।। तृषार्त: मुखागतं मिष्टम् अम्भ: जलं कथं मुञ्चेत्।।६।। दयालेश: अवलम्ब: बलं भवेत्। पाठान्तरे तु अद्य भवदीय: दयालेशो भवेत् तर्हि मञ्जुनाथ: सनाथ: सन् मोदेत।।७।।

तापहरं यदि किंचिदस्ति, तर्हि तत् शिवचरणकमलं बुध्यामहे जानीम:।।२।। यदि शिवचरणं विन्दामहे प्राप्नुम: तर्हि चित्तस्य लोभलेश: अपि लुप्येत।।३।। नतमस्तकं यथा स्यात् तथा यमोऽपि मौनं यायाद् यदि वयं शिवचरणम् अर्चाम:।।४।। आततं विस्तृतम्।।५।। एतत् अर्थयामहे याचाम: यत् हे महेश! ते पदाम्भोजं पश्याम (प्रार्थनायां लोट्)।।६।। नरं (नरात्, अविवक्षायां द्वितीया) न याचामहे, अपि तु पदाम्भोजम् पदकमलात् अभीष्टं याचाम:।।७।।

गणनीयानां गुणानाम् अवधि (पराकाष्ठा) सदृश! 'गणनीयं तु गणेयम्’ इत्यमर:। उज्ज्वलायां भायां कान्तौ रते, सत्कार्यकरणेन कीर्तिसम्पादके इत्याशय:। तव भारते भवदीये भारते दृष्टि: स्थाप्यताम्।।१।। विशेषविध:, नानाविधविशेषतानां कारणात् सर्वेभ्यो विशिष्ट:। विभाति जानाति।।२।। कुङ्कुमस्य कश्मीरजस्य केसरा: किञ्जल्का:। सुच्छविं शोभाम्।।४।। परै: अन्यदेशीयै:, अलुण्ठि लुण्ठिता। धनिकतया सत्करणीयताम्।।५।। हे देव! तदा एष तव देश: दुर्दमनीयताम् अजेयतां दधौ।।६।। अद्य परैर्जीयताम्, अद्य वैदेशिका विजयशालिनो भवेयु:।।७।। &&& वक्तृतां वचनव्यापारं प्रति कर्तृतां विहाय, कार्यं प्रति कर्तृभावं चेत् कलयामस्तर्हि उन्नति: स्वयं वरणं कुर्यादित्याशय:।।९।। अपहारस्य विलुण्ठनस्य भूमि:।।११।। असौ देश: तावकीं दयामुपेत्य हृदये वेदनां न वेत्ति अनुभवति।।१२।।

व्यथात: व्यथाया: पीडाया: कारणात्।।१।। इयं दया ममापि परिज्ञाता। मम भाल: भाग्यम्।।३।। जीवने रतिं सुखम् न प्रापम्। व्यथानुभवेऽपि नोत्तापी न उद्विग्र:, अत एवायं पापी नवीन:।।४।। अघ्र्यदाता आदरकर्ता इत्यर्थ: 'अयं मामकीन:।’ इत्येव यदि क्षणकालार्थं निजचेतसि मह्यं स्थानं ददासि।।६।। लघु: पापी कदाचिद् दृष्टिपथं न गच्छेत्, किंतु पापेन पीन:, सोऽपि पुरस्तात् अग्रे एव तिष्ठन् ते प्रेक्षणपथं न गच्छेत्? अपितु गच्छेदेव।।७।। त्वदीयो जनो दयाया लेशार्थमपि चेत् खिद्येत तर्हि ते दयासागरत्वं कथं प्रतीयेत इत्यर्थ:।।८।। त्वत्कृपाकटाक्षेण सनाथे कुलीनजन: अवश्यं कृपां कुर्यादित्यर्थ:।।१०।।

आर्तानां दु:खितानां बन्धुं सहायकम्। किं न विन्दसे प्राप्नोषि शरणं गच्छसि।।१।। राधिकावरं श्रीकृष्णं प्राप्यापि मुधैव संतप्यसे, रसे भक्तिरसे (मग्र: सन्) किं न सेवसे।।२।। दीर्घं दु:खमेव दवो वनाग्रिर्यस्यां सा।।३।। तमालशालं (वृक्षम्) श्रीकृष्णं किं न आलम्बसे शरणं गच्छसि।।४।। संसाररूपम् अतीसारं तन्नामकं रोगम्। भङ्गस्य नाशस्य भेषजम् औषधम् श्रीकृष्णरूपम्। अतीसारस्य भेषजं 'भङ्ग:’ भङ्गा, (मातुलानी) प्रसिद्धैवेत्यप्यर्थ:।।५।। ताम्यामि दु:खितो भवामि।।६।। तव प्रणो 'य: कोऽप्यात्र्तो मामुपगच्छेत् तमहं रक्षेयम् [सकृदेव प्रपन्नाय तवास्मीति च याचते। अभयं सर्वभूतेभ्यो ददाम्येतद् व्रतं मम।।] इति।।१०।।

सुधामयूखात् चन्द्रात्।।१।। पिपासा इयम्।।४।। यियासेयं यातुमिच्छेयम् सन्नन्ताल्लिङ्।।५।। पिपासेयं पातुमिच्छेयम्, लिङ्।।६।।

कालस्य कलियुगस्य कौटिल्याद् दौरात्म्यात्। सेयम् दया मत्प्रयोजनसाधनायैव किं सुप्ता?।।१।। शाज्ञानं किं स्यात्, व्रतनियमादिकं वा किं स्यात् मम सांसारिकविषयेषु आसक्तिं स्थापयति। तत: किं बन्धनं कर्तुं मया बीजपङ्क्ते: वाप: कृत:?।।३।। अस्मिन् युगे दीनानामुद्धारात् किं तृप्ता जाता?।।४।। किं सौख्यं प्रतीतम्, अनुभूतम्? अपि तु नानुभूतमित्यर्थ:। अद्यापि तत: संसारात् तापोपतप्ता सती मतिर्न निर्वेदं प्राप्ता?।।५।। साधारणानां सामान्यपातकिनाम् उद्धारादेव दृप्ता गर्विता जाता?।।६।। गौ: भारतीया भूमि:। 'गौरिला कुम्भिनी क्षमा’ इत्यमर:। गोपदेन दयायोग्यत्वातिशय:।।७।। लोभेन लिप्सया उपलिप्ता व्याप्ता।।८।। शासनस्वीकारेऽपि सनातनधर्मिजनतां 'हिन्दूकोडबिल’, 'अस्पृश्यानां मन्दिरप्रवेशादि’ कार्यै: खेदयन्तीति- ऐक्यं दूरीकर्तुं दैवस्यैव सोऽयमभिशाप इत्यर्थ:। प्रशस्तं मार्गं त्यक्त्वा उन्मार्गं गन्तुं प्रयासं कुर्वन्ति।।९।। प्राचीना उच्छृङ्खला वेनादय: यथामनीषितं स्वेच्छां साधयितुं चेत् न प्राभवन् तर्हि (तदा) वृद्धानां पितामहादीनाम् अग्रे नप्ता पौत्र: समर्थो भवेत्? पितामहादिषु असफलेषु सत्सु पौत्र: कथं सफल: स्यात्? अपि तु न इत्याशय:।।१०।। तस्य श्रीपते: गुणानां गाने अवलिप्ता गर्विता।।११।।

अखिलजगति जङ्घालम् उत्कृष्टजङ्घायुक्तम् दृढमित्यर्थ: (लच्) दुस्साहसं येषां तेऽपि महादैत्या: भ्रूविलासविहता: अतएव चरणयोरानता: सन्त: क्षोभं गच्छन्ति।।१।।

न: अस्मदर्थे दयाभिमर्षिणी दयासंसर्गिणी ते भ्रूलता।।२।।

मनस: संवित् चेतना, तस्या उज्जृम्भणाय। तनुभि: मूर्तिभि: (एतद्द्वारा एताभि: सह वा)। काश्यपीं पृथ्वीम्।।३।।

यस्य किंचिद् भ्रूलतासंचलनात् अशेषमेव एतद् विश्वं नानाप्रकारै: चेष्टां करोति। य: ब्रह्मादिभिर्देवै: कृताश्रय:।।४।।

यस्य तव कोपाक्तेन दृक्प्रान्तेन कत्र्रा महागर्विष्ठा इन्द्रादय: सुन्दररीत्या (न तु क्रोधप्रकाशनेन) विनयसम्बन्धिनीं चर्याम् विनीतचर्यामिति यावत् शिक्षिता:। तस्य तव अग्रे ते वैभवस्तुतिप्रपञ्चप्रस्तावनारूपं साहसं त्यक्त्वा तव चरणे आनतो भवामि तव गुणांश्च कर्णे आवर्तयामि।।५।।

येन देवेन भगवता रघुरामसदृशैर्भूपालैर्जगत् इदं सनाथीकृतं नाथवद् विहितम्। सतां विधृतये धारणाय य: स्वयमवातरत् स:।।६।।

उपकण्ठसीम्नि कण्ठसमीपदेशे (उरसि) संदर्शित: प्रकाशित: उग्रनखानां प्रखर: क्रम: येन तस्य। नरसिंहरूपं धृतवतस्ते तेजोमयं वैभवं प्रकाशताम्।।७।।

अनुगमं लक्ष्येषु समन्वयम्। बहुविधविधानेषु नानाविधेषु विधिशाेषु धृतधी: दत्तमति:।।८।।

अवाचां नवीनानाम्। अनुनये प्रार्थये। धृतदृगरविन्द: अर्थात् गोविन्दो मयि दयां कृत्वा दृष्टिलेशं दद्यादिति भाव:।।९।।