अम्बरधराधिपति: आम्बेरमहाराज:। राजहर्म्याणि धाम यस्या: सा तथा च आम्बेरराजहम्र्यमालाया: प्रमुखभागे स्थितेति सूच्यते। चिबुके निषण्णो यो मनोहारी हीरक: तेन विभूषिता। मेघगेव दिव्य.- श्यामशिलामय्या यस्या: शरीरे स्वर्णहीरकादिभूषणानि दामिनी (विद्युत्) इव विराजन्ते इति भाव:। मानमहीपाल.- वर्तमानमहाराजस्य मनोरथपूरिका, तथा इतिहासप्रसिद्धस्य प्राक्तनमानसिंहमहाराजस्य वरदा तत् प्रतिष्ठापिता च सेयमिति सूच्यते। यस्या: पदसेवी पुरुष: नरदेवीयति नरदेवं राजानमिव आत्मानमाचरति, धराधीशायते इत्याशय:।।८१।।

अस्मिन् समये देहशक्ति: लीना नष्टा। मम सुखवाञ्छापि हीना नष्टा। सुखेष्वपि मे मनो न गच्छति। सम्प्रति एषा तनु: शरीरम् अनधीना, मम वशे नास्ति। यथाहं वाञ्छामि तथा ममाङ्गानि कार्यं न कुर्वन्तीति भाव:। अतएव एषा तनु: कियत्पर्यन्तं नीयताम्, बलाद् आकृष्यताम् तदेवाह- चक्षुषो: नेत्रयोर्मध्ये घनं तिमिरमिव अन्धकार: उपैति। श्रवसो: कर्णयो: शक्ति: अपैति गच्छति। अलं यथा स्यात्तथा अवधीयताम्। इदानीं मम गमने विलम्बो नास्ति। अतएव सावधानं स्थीयतामित्याशय:। हे मञ्जुनाथ! मञ्जुना सर्वापेक्षया उत्कृष्टेन त्वच्चरणारविन्दाश्रयणेन हृदि धृति: धैर्यम् उपयाति। सुखादीनां वाञ्छा गता। शरीरशक्तिरपि क्रमशो मां त्यजति। इदानीं केवलं त्वच्चरणध्यानेनैव शान्तिर्भवति अतएव करुणा क्रियताम्। का सा दया? तदाह- हे अरविन्दसमलोचन! मुकुन्द! एतस्मिन् अमन्दे पुण्यसमये मम नेत्रयो: समक्षे उदीयताम् आगम्यताम्। ''त्वया आगम्यताम्’’ इत्यनेन अहं तु उत्क्रमणसमयनिकटत्वात् लुप्तदृष्टिर्न सम्यक् द्रष्टुं शक्नोमि। अतएव श्रीमतैव यथाहं पश्यामि तथा मद्दृशोर्गोचरे आगम्यताम् इति आत्मव्यापारं त्यक्त्वा भगवदालम्बनामात्रमभिव्यज्यते। पुण्यसमयोऽप्यस्मादधिक: कीदृशो भविष्यति, यन्मम आत्मन: उत्क्रमणं भवति अहं च त्वां दिदृक्षु: सम्बन्धिभिर्भूमौ अवतारित:, नि:स्पन्दं पतितोऽस्मि। अतएव केवलं त्वद्दर्शनमात्रेणैव ममोद्धार:। एवंविधादनुग्रहसमयादन्य: पुण्यसमय: को भवेत्? 'कमललोचन’ इत्युक्त्या 'मम दृष्टिस्तु लुप्ता, किंतु आयतलोचनस्त्वं तु मामवश्यं द्रक्ष्यसीति’ भावो ध्वन्यते।।८२।।

स्रस्तर: आस्तरणम्। इदम् अम्बरम् आकाशम् महद् वितानम् चँदोवेति भाषायां प्रसिद्धम्। नन्दित: पूर्ण इति यावत् निशाकर: चन्द्रो यासु ता:। सूर्यस्याप्युपलक्षणमेतत्। एता: दिश:। 'दिशा:’ अत्र भागुरेराप्। मदयन्ति हर्षयन्ति। कोऽपि जन: पर इव न प्रतीयते। सर्वेष्वात्मबुद्धिर्जातेत्याशय:। प्रसादस्य नैर्मल्यस्य, आत्मगताया: प्रसन्नताया: वा उदयात् चित्तं प्रसन्नं भवति। अन्त: हृदये आत्मनो रसस्य आनन्दस्य निर्झरा: प्रवहन्ति। अतएव आत्मजन्यान् आत्मनि उद्भूतान् निर्भरप्रमोदान् अनिर्वचनीयानन्दान् अनुशीलयत: अनुभवत: मम। ध्यानधिया अनन्या: विचारे कृते नास्ति कोऽप्यन्यो येषु तादृशा:। परमार्थविचारेण द्वैतबुद्धिर्यत्र तिरोधीयते तादृशा:। अतएव धन्या: अभिनन्दनीया: मम दिवसा: गच्छन्तु। पूर्णचन्द्रप्रकाशे प्राकृतिकदृश्यावलोकनेन आत्मानन्दमग्नस्य योगिन: कस्यचिदुक्ति:।।८३।।

चतुरैरपि नवै: पूर्वरीति: पारं नीता, दूरीकृतेत्यर्थ:। समन्ताद् नवीना परिपाटी निरुपाधि निर्निरोधं प्रचलिता। ईरितं कथितं वैष्णवशैवादिसम्प्रदायानां वृत्तं विवादायैव। मानी जन: निजमनस्येव मीलति विषादं गच्छति। एधितं वृद्धिं गतं दीर्घमिति यावत् निजं वृत्तान्तं कस्मै कथयेत? क: प्रतीकारं कुर्यात्? खेलन्त: प्रमोदमाना: खलसमूहा यत्र तस्मिन्। भद्रलोकानां ललाटे वेधसो हस्तेन किमिदं लेखितम्? भवान् हि भूतानां प्राणिनां भर्ता, अतएव प्रार्थ्यते।।८४।।

ध्रियन्ते निगृह्यन्ते। विलीयन्ते न्यूना भवन्ति। कस्मिन्नपि कोणे कृतकम्पं यथा स्यात्तथा कुलीना: क्रन्दन्ति। सहेलितं सतिरस्कारम्, बध्यन्ते बद्धा: क्रियन्ते पुण्यं कुर्वन्तो जना: दाम्भिका: परिगण्यन्ते। मार्मिका: मर्मवेदिन: तत्त्वपरीक्षका: परिदेवनं प्रयान्ति, विलपन्तीत्यर्थ:।।८६।।

वैदेशिकभाषाबहुला वर्तमानकालिकी विद्या बहुतरद्रव्यव्ययं विना दुर्लभैव। शिक्षायामपि विज्ञानं ('साइन्स’) विना अद्य शिक्षा कियती? न किमपीत्यर्थ:। 'साइन्स’-पठनमेव सम्प्रति उत्तमशिक्षा। साइन्सादिविद्यासमुपार्जनेऽपि शिक्षित: स्वल्पकाले एव धनं न विन्दति प्राप्नोति। यस्माद् ये हि धनवन्त: तैर्लाभस्य मार्ग आक्रान्त:। वैदेशिका अन्ये च ये प्रचुरधनस्वामिन:, तैर्व्यापारादीनां द्वाराणि रुद्धानि। तेषां प्रति स्पर्द्धायां द्रव्यार्जनस्य मार्गे व्यापारादौ सफलता सुतरां कठिनेत्याशय:। पूर्वं शिक्षणचिन्ता, तदनन्तरं परीक्षोत्तरणचिन्ता, तदनन्तरं द्रव्यार्जनचिन्ता, एवमादिभिर्भूरिचिन्ताभिव्र्यतिगमितसमग्रायुष: अस्य (जनस्य) भाग्ये सुखं कियद् अवरेखितम् रेखाद्वारा अङ्कितम्? न किंचिदपीत्यर्थ:।।८६।।

शिक्षाविषये संतोषं न सृजन्ति नाधिगच्छन्ति, मीयताम् अनुमीयतामित्यर्थ:। पूर्वजानां परिचयाय पठनीयम् इतिहास-भूगोलाद्यपि। हूणभाषा अंग्रेजी-भाषा। एतं शिक्षापरिश्रमं सहित्वापि वेतनकार्यस्यालाभे बुभुक्षापरवशैर्भ्रम्यताम्। ततश्च शिक्षाया: फलं या आध्यात्मिकी शान्ति: सा क्व प्राप्यताम्? शिक्षाप्राप्तावपि शिक्षाया: फलभूता आत्मन: शान्तिस्तु न प्राप्तेत्याशय:। अतिमन्दम् (अतिन्यूनं यथा स्यात्तथा) आटीकितं प्राप्तं विद्यारूपाया: वृक्षवाट्या: (उपवनस्य) सुखं यथा। निपीयतां परिशील्यताम्।।८७।।

इंग्लैंडाद्यन्यदेशस्य नारीशिक्षाया अनुकरणेन निजनारीभ्योऽपि आङ्ग्लभाषामयीं वैदेशिकीं शिक्षां दापयन्ति। पारितं समापितम् उत्तीर्णम् परीक्षितं परीक्षा याभि: परीक्षोत्तीर्णा: ता इमा: नार्य:, सावहेलनम् असमीक्षितम् पूर्वापरम् अविचार्यैव गृहकार्यं त्यजन्ति। एवं स्थितौ पूर्वं स्वदेशे एव अस्माकं परतन्त्रता आसीत्। साम्प्रतं स्वगृहेऽपि परतन्त्रता ईक्षिता वाञ्छिता। त्रीभि: स्वगृहकार्ये त्यक्ते वयं कर्मकराणां भृत्यानां वशगा भविष्याम इति भोजनाच्छादनविषयेऽपि स्पष्टं परतन्त्रता भवेदित्याशय:।।८८।।

वाक्कीलतासूचकं वेत्रदण्डं हस्ते आदाय वधू: नारी वाक्कीलत्वं प्राप्नोति। ('अदालत’ प्रभृतिशासनविभागे) सेयं नारी राजकर्मचारितां प्राप्यते (णिजन्तात्कर्मणि)। स्वीयं दलं संगृह्य संघटितं कृत्वा पुरुषवर्गसमानं स्वस्य स्वत्वम् अधिकार: याच्यते। युद्धार्थं नह्यतेतमाम् अतिशयेन वद्धपरिकरा भवतीत्यर्थ:। पुरा पूर्वम् गृहं मामण्डीति अतिशयेन मण्डयति स्म सैव अस्माभि: रणचण्डीरूपे चित्रिता क्रियते। मामण्डीति 'मडि’ धातो: णिज्विकल्पे यङ्लुगन्तस्य रूपम्। 'पुरि लुङ् चास्मै’ इति पुरायोगे लट्।।८९।।

पत्नी प्रियतमं आसम्मुखे आप्य वचनेन 'गुडमोर्निङ्ग, नमस्ते’ इत्यादिना वन्दनं करोति। पत्यु: सुहृत्सु सम्मिलत्सु तै: सह करमर्द्दनम् ('शेकहैण्ड’) आतनोति करोति। किंचिद् अप्रिये कृते सति पति: 'क्षमस्व’ इति क्षमाशब्दम् उच्चारयति। इयं पत्नी भूमौ पतिते पतिवस्तुनि उत्थाप्य समर्पिते सति धन्यवादान् (थैंक्स) अर्हति। प्रियतमस्य पत्नी 'अर्द्धाङ्गिनी’ इति गौरवस्य पदम्, प्राणै: समा दयिता इति वाञ्छनीयां सम्पत्तिं युक्त्या चातुर्येण अपहृत्य पुरुषा: स्त्रीभ्य: कृत्रिमोपचार (बाह्यशिष्टाचार) रूपाम् आपत्तिं ददते समर्पयन्ति। सम्पत्तिम् अपहृत्य आपत्तिप्रदानेऽपि स्त्रीणां प्रसन्नता पुरुषाणां युक्तिकौशलमेवेत्यर्थ:। परिवृत्ति:।।९०।।

करुणालवेन दयालेशेन। जघन्यो नीच:, धन्यधन्य: श्रेष्ठादपि श्रेष्ठतर:। प्रतीच्छति प्रतीक्षते इति प्रत्येक: कृती शिक्षित: देववृत्तान्तेषु पश्यतु। समवापनाय प्राप्तये। क्लेशनिकुरम्बात् नानाविधदु:खसमूहात् किं भयं कीदृशं भयं बाधां कुर्यात्? श्रीलक्ष्मी: कृपालम्बाद् दीनेषु कृपाम् अङ्गीकृत्य क्षणकालार्थं वीक्षताम्। लक्ष्म्या: कृपादृष्टौ जातायां क्लेशसमूहात् किंचिदपि भयं न भवतीत्यर्थ:।।

सर्वदा सामीप्यं दधती, सर्वदैव समीपे निवसन्तीत्यर्थ:। महिता सर्वै: पूजिता।।

स्त्रीषु ललितं विलासविशेषम् निभालयत: पश्यत: मे शिर: पुरु अधिकं यथा तथा पलितं जरया श्वेतमभवत्। तव पदे प्रमदेन हर्षेण हृत् हृदयं न दधामि। उरसि उरु बहु धैर्यम्।।१।।

तव तल्पस्य शयनमञ्चस्य तले नीचै: उपगतं प्रार्थनार्थमागतं माम्। दृष्ट्या, श्वेततायां जितं कुन्दपुष्पं येन तत्सम्बुद्धौ। भवदाश्रितम् एतं माम् किम् अपास्यसि, त्यजसि त्यागो नोचित इत्यर्थ:। प्रचलन् मुचुकुन्द: तन्नामको राजा यस्मात्ते तत्सम्बुद्धौ। मायया मुचुकुन्दोऽपि त्वया विचालित:, अतएव त्वत्तो बहुकालं शयनमेव स वृतवान्। एवं प्रभावशालिन्! त्वं किं विधास्यसि? मद्विषये का ते चिकीर्षेत्यर्थ:। अहं मुखात् किं कथयामि, त्वं मे वश: वशीभूत: नासि। अवशत्वादहं तुभ्यं मुखागतमपि न वदामि। परं करे धृत: तुन्द: फुल्लमुदरम् येन तत्सम्बुद्धौ। त्वमत्यन्तमलसोऽसि। ममोद्धारार्थं विचारमेव कुर्वंस्त्वमत्यलसोऽसि। उपालम्भं वदन्नपि प्रकटं निषिध्यतीत्याक्षेपालङ्कार:।।२।।

त्वदमन्ददृशा तव कृपादृष्ट्या तु अधिलालय आह्लादय। दीनजने ते तव करुणाम् आकण्र्य।।३।।

वरवाक् श्रेष्ठा वाणी ललिते लुलिते शृङ्गारप्रधानकाव्ये एव वितता व्याप्ता। नागरा: पौरा:। नैगमा: वणिज:। नेतार: प्रजाप्रमुखा:, एतेषां नये नीतौ यत्कृता कृतिता चातुरी भाति। जगतामधिपे ईश्वरे यदि मतिर्न गता, तत् तदा अति अपार्थकता निरर्थकता। यस्य नेत्रयो: श्रीकृष्णस्य विभा शोभा न भाति, तं जनं परिशोचय।।४।।

कालियसर्पमस्तकेषु नृत्यकेलिं कुर्वन् यमुनातटचारी य: लोकान् मोदयन् अभवत्। 'धातुसम्बन्धे प्रत्यया:’ इति भूते शतृ। मोहलग्नां मे मतिं परिशोध्य गिरिधारी मां निजगोचरतां गमयेत् स्वकीयतां नयेदित्यर्थ:।।५।।

प्रतिपत्ति: शरणागति:। पशुपानां गोपानामाली पङ्क्ति: दावानलाद् अविता रक्षिता। द्विरदे गजे, प्रतिपाली प्रतिपालक:। उपाश्रयशाली आश्रयग्राहीत्यर्थ:।।६।।

मायाजनितमोहसम्बन्धिन्या मृगतृष्णया मथितं व्याकुलीकृतं मां लघु शीघ्रं परितर्पयं संतोषय। दुरितं तु अपदर्पय विगतगर्व कुरु, दमयेत्यर्थ:। उपसर्पय प्रापय। रङ्कजनस्य दीनजनस्य सर्वविधकलङ्कहरम्।।७।।

दृप्यतां गर्वं कुर्वतां जनानाम् अपोहन बहिष्कारक! त्वं वद। दोहद-दोहन कामपूरक! किमु दुर्बल-दुष्कृत्यादीन् विजहासि? अपि तु न विजहासि। तर्हि मामेव किं त्यजसीत्याशय:। मृगये अन्विष्यामि। न अवरोह न गच्छ।।८।।

मयूरशिखा मयूरपिच्छम्। चञ्चतु दीप्यताम्। अङ्घ्रितटे नूपुरं मुञ्चतु स्थापयतु।।९।।

चञ्चसि त्यक्त्वा गच्छसि। अन्तकर: काल: अन्तिकमेत्य भृशं रुजां पीडाम् अकरोद् इदानीं चिरं विलम्बं किम् अञ्चसि अवलम्बसे। अयमन्तकर: अमुना श्वासेन में शरीरं व्यधुनात् अकम्पयत्।।१०।।

रसवन्ति वचनानि यस्याम् ईदृशी रचना कविता रचनापदवाच्या। पदसंकलना चरणाश्रयणं कलना (क्रिया)- पदवाच्या। जगत: उज्जसना पीडयित्री। जनताहसना जनताया हसनं यस्या: सकाशाद्। हरिनामस्मरणमेव धनं यस्या: ईदृशी रसना जिह्वा।।११।।

नयनिर्ब.- नये नीत्यां निर्बल:, अतएव निस्सहो यो निर्धनजन: तस्य असमाम् असाधारणीं विपदां विपत्तिम् (भागुरेराप्)। त्वं मम आकुलतां न वेत्सि इति वेद्मि, यतो मदमोहपूर्णां (जडधनरूपां) लक्ष्मीं वक्षसि निदधासि। लक्ष्मीयुक्ता मदेन मोहेन च दीनानां व्याकुलतां न परिजानन्ति।।

चपला.- चपलाया लक्ष्म्या लवं लेढि सतृष्णमनुधावति तच्छीलम्। मम मन: साधुजनेषु क्वचिदपि न लीनम्। अधमेऽपि 'बत देहि’ इति मम दीनं वच:। क्व विशाल: सुकृताद्यभावान्मम विशाल: कपाल: अर्थात् विशिष्टं भागधेयम् क्वास्ति।।१३।।

मया इह अस्मिन् जन्मनि सुकृतम् न कृतम्। पापानि दीनम् इमम् मां दमयन्ते अभिभवन्ति। दुर्गुणानां दोषाणां दुर्गं दृढरक्षास्थानम् अवेत्य ज्ञात्वा, परिवृत्ता मत्सकाशाद् विमुखीभूता धी: बुद्धि: येषां ते सुधिय: सज्जना: मां तृणवत् तिरस्कारयोग्यम् कुर्वन्ति तत्करोतीति णिच्। 'दुर्ग’ पदेन-दुर्गै यथा निर्भयं निवसन्ति तथा मयि पातकानि दृढतया निवसन्तीति दोषातिशयो ध्वन्यते। हे नाथ किं त्वं न पश्यसि? यत् जना: माम् मञ्जुनाथम् अनाथम् अयन्ते जानन्ति। अरक्षितं ज्ञात्वां पीडयन्तीत्यर्थ:। सशोकस्य अस्य शिशो: बालकस्य मम अवने रक्षणे दृष्टे: लवमपि देहि।।१४।।

सुतमाम् अत्यन्तम् 'सु’ इत्यव्ययात्तमप्। दुर्भरेण दम्भेन भृतम् माम् पण्डितेषु को वा न निनिन्द अपि तु सर्वेऽपि। भयवशाद् अहम् अतितमां रोदिमि। हे मञ्जुनाथ हरे! मयि दयां विन्द भज, कुरु। दुर्भाग्यनिर्धनदीनानां कृते तव वात्सल्यं प्रसिद्धम्। यदून् नन्दयति तत्सम्बुद्धौ। मन्दमतिम् इमं मां किं निन्दसि? हे मुकुन्द! दयाद्वारा मां नन्दय सुखितं कुरु। पुण्यबलं बुद्ध्यादिकं वा मत्सविधे नास्ति। तव दयामेवालम्ब्य सुखितो भवितुमिच्छामीति निस्साधनतां सूचयित्वा भगवदनुग्रह: प्रार्थ्यते।।१५।।

अन्तसमये भगवत: प्रार्थना-मम दृशो: नेत्रयो: अन्धकार: आगच्छति। मम कर्णद्वयं बधिरं (जातम्) इति न अयसि जानासि; हे भवात् तारक! अस्मिन् करुणसमयेऽपि उद्धारार्थं न धावसि। अधुना तु मां त्यक्तुं न अर्हसि। मम संविरते: उपरामस्य, लोकान्तरगमनस्य समये अपि दयानुकूलेन न्यायेन मां न निभालयसि पश्यसि? 'भाल’ धातुभ्र्वादि: (आकृतिगण:)।।१६।।

निजस्य परिपूरणे तत्पर:। विकलस्य पीडितस्योपरि दया केन करणीया? न केनापि क्रियते। अवैति जानाति। केवलं धनिलोकानां मनस: अनुगामिता अनुसरणम् स्वीकरणीया। रज्यति अनुरक्तो भवति। तदा जनैर्मम ब्राह्मणता कथमादरणीया? द्विज इतिबुद्ध्या न कोऽप्यादरं कुर्यादित्यर्थ:।।१७।।

अवशां तनूम् शरीरम् धारयामि, इति अवधेहि। किंतु तव दर्शनं शीघ्रं भविष्यतीति लालसया अमृतलेशचुम्बि धैर्यं भवति। भवत: आगमनविषये नानाविधा उत्कण्ठा भवन्ति, तद्विषये मम मन: एवम् एवम् करिष्यामीति अनन्तान् मनोरथान् करोति, इति जानीहि। आगमनस्य विचार एव सेयं दशा, त्वल्लाभे तु कावस्था भवेदित्युत्कण्ठातिशयो ध्वन्यते। हे मुकुन्द एहि मानसमानन्दितं कुरु।।१८।।

आकाशे स्वच्छं रोचि: तेज: उदेति, तम: निर्गच्छति, (स्वभावत एव प्रात:) शान्ति: पदम् स्थानम् ऋ च्छति प्राप्नोति करोति। पूर्वदिग्रूपाया वध्वा: मुखम् उषारागेण नवरागयुक्तं सत् शोभां गच्छति। 'जागृति:’ एति भवति, इति लोकव्यवहारानुसारम्, अन्यथा 'जागर्ति:’ इति स्यात्। मञ्जुनाथस्यापि मन: मोदं वाञ्छति। सेयं उषा प्रात:काल: जगदीश्वरम् प्रति भावम् भक्तिम् पुष्णाति ईदृशेन स्वशरीरेण विदुषाम् तत्त्वज्ञानां भक्तानाम् प्रमोदं ददाति। 'उषा’ इति वैदिक: शब्दोऽपि साहित्ये प्रयुज्यते। प्रात:कालो भगवन्तं प्रति भावनामाकर्षतीति सूच्यते।।१९।।

कामवासनासमूह: मां स्वाभिमुखम् आकर्षति। मदो मयि विकारमुत्पादयति। हे विभो मयि मद्विषये भवच्चित्तं प्रेरय। सुखप्राप्ते: वासनया समन्तत: अधरीकृतोऽस्मि तिरस्कृतोऽस्मि, अतएव तिरस्कृतं मां त्वं न तिरस्कुरु। तरसा शीघ्रम् मम भवभोगतृष्णां तीरय समापय। अतएव परित: व्याकुलोऽहं जीवितं कथं धारयेयम् इति रीतिं त्वमेव उपदिश।।

गृहे मदयुक्तानां दन्तिनाम् हस्तिनाम् घटा: समूहा:। नादं कुर्वन्ति। ते लोकानामुपरि दानरूपं मेघं वर्षन्ति। निजगुणै: भुवनानि पूरयन्ति। गोदाम् अनु गोदावरीनदीतटे मनोज्ञेषु वनेषु विहरन्ति। (गोदावरीतटं प्राकृतसौन्दर्यार्थं प्रसिद्धम्।) तव दासजना: काव्यकलाद्वारा लोकानां मनोविनोदं कुर्वन्ति। त्वत्सकाशाद् इयन्ति एतावन्ति राजत्वकवित्वादीनि घटयन्ति सम्पादयन्ति।।२१।।

आत्मन: परेषां च हितं न कृतम्। देवगणो मम पातकं किमिति दूरीकरोतु? न कुर्यात्। हे गङ्गे! ममोद्धारस्य कस्य हृदये चिन्तास्ति? न कस्यापि। साधनहीनम् इमं दीनं दयाद्वारा स्वीकृत्य मम वाणीम् प्रार्थनाम् भवती एव शृणोतु। का सा प्रार्थना? हे 'भुवनाधीश्वरि गङ्गे! देहत्यागदिने मम इदं शरीरं तव तटसैकते लोठतु’।।२२।।

लोकानां पातकसमूहम् अपोहीयितुं दूरीकर्तुं भगीरथं व्यपदिश्य भगीरथं नृपं निमित्तीकृत्य या भुवि अवततार। खेलन्ती अवारिता (अप्रतिरुद्धा) तरङ्गवटा यस्या: ईदृशी या गङ्गा निमीलितमन्मथं संहृतकामदेवं शिवं जटासु जटानामुपरि जगाम प्राप। त्वं शोकं मा कुरु, अधुनापि सा गङ्गा भवादृशम् उद्व्यथम् उत् उच्चै: अधिका व्यथा यस्य तादृशं जनं पवित्रीकरोति। सा देवनदी मनोमधुना नीतम् नम: कल्पितम् मधु मनोमोदकमितिवत् यत् अलीकसुखम् तेन नीतम् सम्पादितम् मिथ्याभिलाषम् विधुनीत अपनयेत्। मन:कल्पितसांसारिकमधुरमनोरथस्य वशात् त्वं विषयेषु निबद्धो भवसि। गङ्गा तमेव ते विषयाभिलाषं दूरीकुर्यादित्याशय:।।२३।।

जननावधि जन्मन आरभ्यैव लोकस्य कार्यपरम्परासु गतं चित्तं यस्य। अतएव अनामयहीनम् आमयाभावेन रोगाद्युपद्रवाभावेन रहितम् आमयसहितमिति यावतृ। गृह-भूमि-धन-कीर्ति-स्त्री-प्रभृतीनां संग्रहे नित्यरतम्। दववत् (वनवह्नि) यद् दु:खघनं दु:खसम्भार: तेन व्याकुलितम् इमं दीनं सनाथय सर्वापद्भ्यो रक्षेति भाव:।।२४।।

संदाहिनां हृदयदाहकराणां परनिन्दादिपापकार्याणां य: कन्द: मूलम् तस्यारोपणम् उपयन् कुर्वन्। संदानितो बद्ध:। अघबन्धात्ययाय पापबन्धनदूरीकरणाय। मन्दार.- पारिजातस्य मञ्जुर्या मकरन्दालि: मकरन्दराशि: तया मेदुरम् सान्द्रस्निग्धम् अङ्घ्रिकमलम् भज।।१।।

भाला.- मस्तकनमनेऽपि करालमुखम् एनम् अज्ञम् महीपालश्रेष्ठम् अयसे उपगच्छसि। काला.- कालक्षेपका:, मदमद्येन अवमत्ता ये धनपाला: धनिन:। व्याला.- कालियसर्पस्य मस्तकेऽपि कान्तिसमूहेन अवभासिनम् प्रकाशिनम् श्रीकृष्णस्य चरणम्।।२।।

भारी.- भारायितं यद् भुवनचारिणाम् इद्धं प्रवृद्धं दु:खं तस्य निवारक:। पारी.- पारीन्द्रो हस्ती (कुवलयापीड:) तस्य दन्तविदारक:। हारी.- हारी (मनोहारी) य इन्द्रनील: तस्य रुचिं हरति विडम्बयति। धिनोतु प्रीणयतु।।३।।

आया.- धनादीनां दुरुपायाय दुष्टोपायार्थम्। अवसायपर्यन्ते ज्ञात्वा। तुदसे व्यथसे। आयाहि.- अयि सर्वम् अवसादं दु:खम् अपहाय आयाहि। माया.- मायाया: प्ररोहणम् अभिवृद्धिं हरति। जल.- जलधिजाया: लक्ष्म्या: धव: पति:।।४।।

अंसा.- स्कन्धे स्थापिता: अत्यादरभाजनानि इत्याशय:। येन नृशंसास्तद्विहिता शंसा प्रशंसा। रिरंसा.- रन्तुमिच्छया बलाद्धिंसितम् अर्थात् हीनीकृतम् मनो यस्य, ईदृशस्त्वम्। परहिंसातत्परेषु दुष्टेषु साभिमानम् किम् अयसे गच्छसि।।५।।

शालीने विनम्रे वंशे रुचिशालिनी इष्टा च या गोपवनितानाम् आली पङ्क्ति: तां प्रणयत: प्रेम्णा अयन् प्राप्नुवन्। या वनिताली अलीकां लोकप्रणालीम् अपास्य चिरम् चरणकमले आलीयत लीनाभवत्। काली.- कालरूपेण परिणमन् य: कुटिलकालियसर्पस्तस्य फणापङ्क्तिषु। विपिन.- विपिनं वनं पालयन्ति ता विपिनपाल्य: ताभि: प्रमोदते तच्छीलो वनमाली।।६।।

धनादीनां लाभस्य य: सुखसंतान: सुखपरम्परा तस्यां लोलुपचित्त:। हिन्ता.- हिन्तालादयस्तरव एव कुन्ता भल्लास्तै: आवृतासु। हरिद.- दिगन्ताटवीषु दूरपर्यन्तव्याप्तेषु वनेषु। अन्ता.- अन्ते अवसीयते समाप्यते तादृशस्य तव गृहचिन्ताशतस्य। हन्तारं नाशकम् कम् आश्रयसे? कोऽपि ते गृहचिन्तानिवारको नास्तीत्यर्थ:। दुरन्ता.-दुरन्तम् भयंकरम् आढ्यं धनिनं किम् ईप्ससि वाञ्छसि। हरिरूपं चिन्तामणिं श्रय।।७।।

भवान्.- भवान् नरपतिम् अनुयाता (तृन्), तर्हि यत्र विधातापि स्तुतिस्थापक: ईदृशं व्रजपतिमहमनुयातास्मि अनुयास्यामि (लुट्)। अवपाता.- क्रोधे सति अध: पातादिं करोति। बलस्य बलभद्रस्य।।८।।

छन्दातिवर्तिनो निजाभिप्रायबहिर्भूतस्य जनस्य निन्दापर: अहम् अमन्दे तीव्रे अभियोगे निरत:। अघ.- पापराशे: आधिपत्यं स्वामित्वं प्राप्नुवन् दासभावदु:खित: क्रन्दामि। अलिन्दा- द्वारप्रकोष्ठकान्तरस्थितमिलिन्द (भ्रमर) सदृशम्।।९।।

वाण्या गुणम् इममेव अर्थये प्रार्थये यद्द्वारा भगवन्तं स्तौमि। हेवाकात् अभिलाषातिशयात्। व्रजप.- व्रजनायकस्य श्रीकृष्णस्य लीलानां परिशीलनेन पुन: पुनर्गानेन श्रवणेन च प्रेमिजनो मोदम् अयते प्राप्नोति। पाणी विनिबध्रन् प्रार्थनाञ्जलिं कुर्वन्।।१।।

रज्यच्चि.- अनुरज्यन् चेतनारूपो मधुकरो यस्य तादृशस्य बहुभाग्यवैभवस्य पुरुषस्य देवा अपि सेवां कुर्वन्ति। रसस्य आस्वाद्यस्य आनन्दस्य नालिकेव सर्वदा प्रवहन्ती भगवतो गुणगाथा यस्याम् हरिनामसनाथायाम् आनन्दस्य नालिकायामिव यस्यां जिह्वायां भगवतो गुणसंकथा सर्वदा प्रवहति इत्याशय:। इह एतस्मिन् मयि अपि यथा पूर्वचरणे कथितं माहात्म्यमाविर्भवति तथा सदयां दृष्टिं देहि।।२।।

रासक्रीडाया: हेतुना यमुनामनुगच्छति। आह्वानाय रणन् शब्दं कुर्वन् वेणु: वंशीवाद्यम् यस्य स:। दीनानां दीनां वा गिरम् वाणीम् कर्णे करोतु शृणोतु इत्यर्थ:।।३।।

तरुणतमालम् अर्थात् श्रीकृष्णम् शरणम गच्छ। बर्ही बर्हिपक्षयुक्तं मुकुटम्। दृशि दृष्टौ शुकं देहि, नासिकां पश्य। तस्य अध:, कपोत: कपोतसदृशसंस्थान: कण्ठ:। अस्य कण्ठस्य समीपे कुसुमराशि: कुसुमगुम्फिता वनमाला। हंसाभ्यां मुखरे शब्दायमाने नवनलिने हीरकनिर्मिताभ्यां हंसकाभ्यां चरणवलयाभ्यां सशब्दे कमलसदृशे चरणयुगले। विद्युत् विद्युत्सदृश: पीतपट: कान्तिं याति। अतएव एतादृक्शोभादर्शनाय मानसं यमुनातटे नय।। रूपकातिशयोक्ति:।।४।।

जलेन भृत: पूर्ण: नीरधर: मेघ:। मार: कामदेव:। अनन्तगोपिकानां मोहनाय स्वयमप्यनेकमूर्तिधारक। अतएव प्रत्येकगोप्या: सविधे एकैक: कृष्ण:। नानामूर्तिधारणेन विद्युच्छतपरिवृतं यत् श्यामघनानां शतं तच्छोभामय। विनोदिनी या लीला।।५।।

भाग्यवैभवेन हरेर्नयनाञ्चलं यदि न्यञ्चति मदुपरि पतति। तिमिरं दौर्भाग्यरूपम्, अज्ञानरूपम् वा। शिबिरं समूह:।।६।।

जलदानाम् आली घटा। अंशुमाली सूर्य: शमम् अस्तं याति। का नारी सहायिका। अन्यस्या निजसख्या वृत्तान्तं सूचयित्वा सखी परिबोधयति यत् तया मे प्रियसख्या मुरलीवादनशाली हरि: यदवधि अलौकि दृष्ट: तदवधि संदानिता प्रेमपाशबद्धा सा आली वृन्दावनं नैति, अपितु गृहं विहाय नन्दसूनोरनुसारेण वनाद्वनं विचरतीत्यर्थ:।।७।।

चतुर्मुखस्य नुतिं स्तुतिं परिचिनोति स्वीकरोतीति यावत्। कमलाया: करकमलाभ्यां संजातं यत्संवाहनं पदसंवाहनम्। विभ्राजमाने उरसि विलुठन्ती वनमाला यस्य। सकलेषु लोकेषु विलसिता विभा कान्तिर्यस्य। भगवत्कलां विना लोकानां स्थितिरेव न।।१।।

कमलासनेन ब्रह्मणा विहिता या साम्ना सामवेदेन स्तुति:। सागरकन्यका (लक्ष्मी) हृदयनिवासी चासौ वैकुण्ठविलासी चेति कर्म धारय:। कमलसदृशस्य नयनस्य नाट्येन इङ्गितेन निष्पाद्यं प्रादुर्भावनीयं जगत्त्रयं यस्य। नीलरुच्या रोचिता प्रकाशिता या मञ्जुला मूर्ति:। जडे जङ्गमे च विश्वस्मिन् संसारे चरति।।२।।

चिन्तामणीनां चयेन राशिना रचितं यत् चारुपीठं चरणस्थापनार्थं चतुष्किका तत्र स्थितौ चरणौ यस्य तस्मिन्। कल: सुन्दर:। किरणै: कर्बुरितानि चित्रीकृतानि दिव्याभरणानि यस्य तस्मिन्। लोकपालै: प्रतीक्षणीय: करुणया आद्र्र: विलोक: दृष्टिपातो यस्य। शिवश्च विरञ्चिश्चेति यौ देवानामधिदेवौ ताभ्यामपि विरचितो विश्लोक: स्तुति: यस्य। पिहित: अवरुद्ध: पुरंदरस्य इन्द्रस्यापि गतेर्वेगो यत्र। इन्द्रोऽपि पारिषदाज्ञयैव अन्तर्गन्तुं शक्नोति। अन्यथा तु सोऽपि द्वारे एव रुद्धगतिर्भवतीत्यर्थ:। मुरविजेतरि माधवे मुदितं प्रमोद: उपेयतां प्राप्यताम्। अनुभूयतामिति यावत्।।३।।

गहनो विशाल:। नृत्याय नृत्यं कर्तुम् उत्तरणे रङ्गस्थलावतरणे अपरं करं कटितटम् (कटितटे) नयन्। आविनम्रं अभिमुखभागे ईषद्विनतम् 'श्रीनाथ’ मूर्तेर्ध्यानम्।।४।।

वितता सर्वत: प्रसारिता। दुर्दान्तदलात् भक्तजनमण्डली अविता रक्षिता। नाटकसूत्रधारेण येन भुवि नीता, अनेन गीताया दिव्यत्वं ध्वन्यते। निजवच.- अतएव शग्रहणस्य निजां प्रतिज्ञामुल्लङ्घ्य निजभक्तस्य भीष्मस्य वचनं (अहं समरे हरिणा शस्त्रं ग्राहयिष्यामि) अविलङ्घयन् सत्यीकुर्वन् पार्थसारथि: श्रीकृष्ण:।।५।।

भक्तिभावमुपगम्य सुजनानां सम्मुखे उद्वेलति वर्द्धते, गङ्गापि जातिविशेषस्य गानकीर्तनादिना उद्वेलतीति प्रसिद्धम्। यत्प्रसङ्गमात्रेण पापसमहा:। दूरीकार्या: भवन्ति। अस्या: गङ्गाया: समीपभूमि: हंसानां योगिनां मरालानां च हर्षाय। इदं मे मन: इमां गाम् एतद्वचनम् रटति। किं तत्? आह- गोविन्दगुणगानरूपां गभीरां पूर्वोक्तां गङ्गामवगाहे स्नानार्थं विलोडयामि।।६।।

व्रजवैभवाय उदित: अवतीर्ण: कलानिधि: श्रीकृष्णचन्द्र:। व्रजभुवो भाग्यं भागधेयं (श्रीकृष्ण:)।।१-३।।

व्रजवनितानां या लीला: तासां कन्द मूलकारण!।।५।। भव-बाधाहरेति कृष्णसम्बोधनम्। अथवा भवबाधाहरा या राधा तस्या: प्राणाधार।।६।।

कमनीय एव कमनीयक: स्वार्थे कन्।।७।। गरुडगामी चासौ गोवर्द्धनाख्यगिरेर्धारकश्चेति कर्मधारय:। गणस्य गोपक: गोप्ता।।८।। मुखे मुरल्या: धारक।।९।। नवीनवत्साविष्करणलीलया चकितो यश्चतुरानन: ब्रह्मा तेन गापितानि गीतानि येन स:। वाण्या: परिवृढस्य अधिपते: बृहस्पते: या वाणी तस्या विभवमपि अतीत, वाग्विभवातीतेत्यर्थ:।।१०।। पुण्डरीकवत् पुरुणी विशाले लोचने यस्य तत्सम्बुद्धि:।।११।।

श्यामवर्णस्य श्रीकृष्णस्य मस्तके मयूरपिच्छानां मुकुटं मयूर इव भातीत्यर्थ:।।१२।। चञ्चत्.- चमत्कुर्वत: कुण्डलस्य भा कान्ति: अस्ति।।१३।। हस्तकमले शब्दायमाना मुरली तथा शोभते यथा कूजन् कोकिल-शावक: अम्बुरुहे ससाद (निषसाद, तस्थौ)।।१४।। उडुभि: नक्षत्रै:। श्यामवर्णे वक्ष:स्थले मुक्तासमूहस्तारकासमूह इव राजतीत्यर्थ:।।१५।।

करे लीना लग्ना, अधरेण लीढा आस्वादितापि गोपीजनान् तरलान् (चञ्चलान्) कुरुते इति चित्रम्। दूरे स्थिताया:, अन्येन पीताया अपि लोकानां विह्वलीकरणमाश्चर्यमित्यर्थ:।।१६।। मुरलीस्वर.- तव मुरलीस्वरमात्रेणापि सा निश्चला जाता, संतापं च प्रापिता। तव साक्षात्सम्बन्धे तु न जाने तस्या: का दशा स्यादित्याशय:।।१७।। वृन्दावनस्य निवासाद् दूरमपसर। श्रवसि न देहि कर्णे मा कुरु।।१८।। नग्रा निर्लज्जा सा कर्णयोर्लग्रा सती रतिं सांसारिकनिर्वृतिं नाशयति, येन च गृहादीनां विरहो भवति। भगवदेकाश्रयो भवतीति ध्वनि:।।१९।।

करुणा.- करुणाजनकम् आक्रन्दम् विलापम्।।२०।। दीनानां आ (समन्तात्) नाथम् इति भाषाप्रसिद्धं नाम। विरुदे दीनोद्धारकेत्यादिस्तुतौ।।२१।। आशोणम् ईषदरुणम्।।२२।। मम भाग्यं सुपरीक्ष्येत, तव दृष्टिकोणपाते एव अहं ब्रह्मादीनामपि प्रशंसनीयो भवेयमिति मम भाग्यपरीक्षां कुर्वित्यर्थ:।।२३।।

भ्रमिभि: आवतैंर्भृतो यो भव: संसारसागर: तन्निपतितस्य। चरणरूपा तरणि: नौका।।२४।। मम हृदयेन तव पदकमलस्य या सेवा तस्या हेवाकेन औत्कण्ठ्येन करणभूतेर्न, हेतुना वा अरति: अनिर्वृति: ध्रियताम्। अहं तव चरणसेवां विना विह्वलस्तिष्ठेयं तथा मह्यं भक्तिं वितरेति प्रार्थना। 'हेवाक’ उत्कण्ठातिशय: 'प्रियप्रणयहेवाकि यतो मानवतीमन:’- (कथासरित्सागर:)।।२५।। स्वामिनि.- त्वं सर्वसमर्थ: स्वामी, अतएव त्वयि किं व्यञ्जयामि। अहं दीन:, तदुपरि साधनैर्हीन इति तु वदामि।।२६।। पापा.- पापिनो जराजीर्णस्य च मम सविधे आगमनपरिश्रमस्य नावश्यकता, पदधूले: कणमात्रं प्रदाय कृपां कुर्वित्यर्थ:।।२७।।

सकलै: देवादिभिर्निरस्त: तिरस्कृत: अतएव त्रस्त: सन् त्वामुपैमि तव सविधे आगतोऽस्मि। तव कृपापूर्णो य आलोक: दृष्टिपात: तस्य लाभे सति अहं कस्माद् बिभेमि? न कस्माच्चिदपि भयस्यावश्यकतेत्यर्थ:।।२८।। विनयामि अनुनयामि।।२९।। विगते: गतिरहितस्य।।३०।। यदि मे चरित्रम् अन्विष्यसि तर्हि हे नाथ अहं मृत:, पापिनो मे पुण्यं चरित्रं नास्तीत्याशय:। तव विरुदम् 'अधमोद्धारक’ इति। शरणम् इत: प्राप्तोऽस्मि।।३१।। तरुणं प्रफुल्लं यद अम्भोजं तत्समाना, अतएव भवतप्तान् जनान् सद्य एव शीतलीकरोति।।३२।।

गजपतिरक्षा अवश्यं कृतैव, यद्यपि मया न दृष्टा तथापि शब्दप्रामाण्यात्सा सत्यैव। अजामिलस्य गुप्ति: गोपनम्।।३३।। कुगतीनां कुत्सितगतियुक्तजनानां व्रात: समूह:।।३४।। पूर्वा.- पुरातनी सा कथा जीर्णां जातेति जानामि।।३५।। प्रत्यक्षम्.- ग्राहादीनां रक्षणं परोक्षम्। ततश्च परोक्षात् प्रत्यक्षमेव प्रबलं उशन्ति वाञ्छन्ति जानन्ति। ग्राहादीनां रक्षारूपं ते वैभवं पुरातनम्, प्राचीनवैभवापेक्षया नवीनं वैभवमधिकप्रियं भवति।।३६।। ततश्च यदि त्वं माम् रक्षिष्यसि तर्हि निजविरुदं न केवलं सत्यापयिष्यसि अपि तु पूर्वतोऽप्यधिकप्रमाणितत्वादलंकृतं करिष्यसीत्याशय:।।३७।।

तात! निष्फलं किमिति जनसमाजस्य कलङ्क इव भवसि, किमिति च रङ्क इव दीन इवाचरसि। हृदये भगवच्चरणकमलमुद्रां धारय। कलङ्कसीत्यादि आचारे क्विप्।। वीचीनां वशेन वशीभावेन।।३८-३९।। सांसारिकीभि: कट्वीभि: कृतिभि: कियत्कीर्ति: अपोषि उपार्जिता न किंचिदपीत्यर्थ:। भगवदाराधने वाग्रचनां किं न प्रवर्तयसि।।४०।।

येऽमी साधका: इन्द्रादिलोकपालानां पदं प्राप्नुवन्ति ते तव दृष्टिवैभवानां लेशा:। दृष्टिलवप्राप्त्यैव दिव्यविभूति: सुलभेत्याशय:।।४१।। अस्मिन् समये वैज्ञानिकबलगर्विष्ठानि भूरिवैभवानि जर्मनी-रशिया-इंगलैण्डादि पाश्चात्यराष्ट्राणि आजि (युद्ध)-गतानि यत्पश्यसि, असौ लोकानां प्रलयकरणशीला तव भ्रूलीला। तव भु्रकुटि: सम्प्रत्येषां विलयं वाञ्छतीत्यत एवैते अभिमानमत्ता युद्ध्यन्ते इत्यर्थ:। १९४१-४२-४३ तम ख्रिष्टीयवत्सरेषु प्रचलतो यूरोप (जर्मनी) युद्धस्य तदिदं स्मरणम्।।४२-४३।।

निजपुत्र: किमिदं शिक्षितो यत् अमुना यमुनातटे मार्ग एवावरुद्ध:।।४४।।

१. द्वादशमासेषु नायिकादेर्विरहादिवर्णनपर: संदर्भो 'बारहमासी’ नाम्ना भाषायां विश्रुत:। तदनुसारेण सेयं 'दामोदरद्वादशमासी’। द्वादशमासानां समाहार:।

मार्गे आग्रहायणमासे, अध्वनि इत्यपि ध्वनि:। मानिनीनां मानम् उदस्य दूरीकृत्य।।४५।। जवना: जव (वेग) युक्ता:। मोहनसंयोगिन्यो नायिका: प्रसीदन्ति, विरहिण्यश्च विषीदन्तीत्याशय:।।४६।। व्रजमहिला अनुरक्ता भूत्वा माघस्नानफलत्वेन श्रीकृष्णमेव वृण्वन्ति स्म।।४७।। हे फाल्गुन! व्रजनारीणां कामान् त्वं सफलान् करोषि यद् हरि: एतासु व्रजनारीषु होलिकाक्रीडां करोति।।४८।। विशाखा. एतन्नाम्नी राधासखी। व्रजस्यैकमात्ररसिकेन श्रीकृष्णेन मोदं आनन्दम् किं न प्राप्नोषि?।।५०।। आषाढमास: उत्कण्ठावशान् नानामनोरथान् जनयति, किंतु मम आशां नवीनो जलद: श्रीकृष्ण: पूर्यात्।।५२।। जगदानन्द.- जगत् हिन्दोलाक्रीडया आनन्दति आनन्दितं भवति।।५३।। इयं भू: अनेन अम्बुभृता मेघेन हरिता हरितवर्णा, मम हृदयभूमिस्तु हरे: तानेन वंशीस्वरलहर्या हरिता प्रफुल्ला स्यात्। मम तु.- मम तु मनसि श्यामरूपश्चन्द्रो मोदताम्।।५५।। मम हृदये यदि वनमालीं न आलीयेत लीनो भवेत् माम् न आलिङ्गेत्। तर्हि कार्तिकमासस्य दीपावली व्यालीयेत व्यालीव आचरेत्, सर्पिणीव मां हृदये पीडयेदित्यर्थ:।।५६।। महतां पुण्यकृताम् द्वादशमासी (द्वादशमासा:) महिता अभिनन्दनीया सती व्यत्येति, यत्र हरिचरित्रनदी पवित्रयति।।५७।।